Сдам Сам

ПОЛЕЗНОЕ


КАТЕГОРИИ







отряд. ШАЛА МАЙМЫЛДАР НЕМЕСЕ ЛЕМУРЛАР





(РКОSІМІАЕ)

Шала маймылдар систематикалық жағынан маймылдарға жақын, бірақ қарапайым кейбір белгілері оларды насеком жемділерге де жақындатады. Ормандарда тіршілік етуге бейімделген организмдер. Маймылдардан айырмашылығы бұлардың ми сауыты кіші және бас сүйегінің бет бөлімі алға қарай шығыңқы болады. Ми жарты шарлары нашар жетілген, мишықты жауып тұра алмайды, ми иректері болмайды. Иіс сезу аймағы жақсы бөлінген. Көз ұясы самай шұңқырынан бөлінбей, бүйіріне қарай бағытталған. Басбармағы басқа саусақтарына қарама-карсы орналасқан. Сөйтіп, лемурлардың саусақтары да маймылдардың саусақтары сияқты затты ұстауға ыңғайланған. Бірінші және екінші саусағында тырнақ болады, ал басқа саусақтарының біреуінде тырнақ, енді біреуінде тұяқ болады. Емшегі түрліше -орналасқан. Жатыны екі тарамды. Дене мөлшері аса ірі бол-майтын, орташа жануарлар. Көпшілігінде, түнде тіршілік етеді. Олар Оңтүстік Азияда, Африкада және Мадагаскарда ғана та-раған. Мадагаскардағы сүт қоректілердің жартысы осы лемур-лар деуге болады.

Нағыз лемурлардыц (Lеmuгоіdеа) жоғарғы күрек тістері оң және сол жағына қарай жіктеліп, екіге бөлінген. Олардың құй-рығы ұзын және жүндес болады. Денесіндегі түгі қалың, орманды мекендейтін, түн жануарлары. Жеміспен, насекомдармен, әр

түрлі заттармен қоректенеді. Топтанып тіршілік етеді. Нағыз өкілдері жіңішке лори (Lогіs tагdіgгаdиs), лемур вари (Lеmиг vагіиs) және қол-аяқтылар (DаиЬепtопіа mаdаgаskіагіепsіs).

Ұзын сирақтыларға (Тагsіоіdеа) —үлкендігі егеуқұйрықтың үлкендігіндей болатын, түнде тіршілік ететін, ұясынан шығыңқы үлкен көзі бар, артқы аяғы ұзын, алдыңғы аяғы қысқа болатын жануар. Саусағында сорғыш көпіршіктері болады. Орманда тіршілік ететін, насекомдармен қоректенетін, түн жануарлары. Малай архипелагы аралына таралған. Оның өкілі — үй макиі (Тагsіиs tагsіиs).

Отряд. МАИМЫЛДАР НЕМЕСЕ ПРИМАТТАР (SІМІАЕ

НЕМЕСЕ РRІМАТЕS)

Маймылдар сүт қоректілердін, ен, жоғарғы отряды, бұған адам да жатады. Бас миы басқа сүт қоректілердің миынан анағүрлым үлкен болады. Алдыңғы ми сыңарлары мишықты жауып тұрарлықтай үлкен, әрі оның иректері айқын байқалады. Көз ұясы самай шұңқырынан бөлінген және алға қарай шығыңқы болады. Саусақтары қармап ұстауға ыңғайлы және басбармағы барлық аяқтарында да басқа саусақтарына қарама қарсы орналасқан. Адам аяғының үлкен башбайындағы мұндай ерекшелік тік жүруіне байланысты жойылған. Саусақтарында тырнағы болады. Ойнампаздар тұқымдас маймылдарда ғана кәдімгі тырнақ тек қана бас бармағында болады. Бір пар емшегі көкірегіне орналасқан. Жатыны қарапайым, әдетте бір ғана бала туады.

Маймылдардың көпшілігі орманда тіршілік етеді. Өсімдік тектес азықтармен, көбінесе жемістермен қорекгенеді. Азық талғамай қоректенетін түрлері де бар.

Маймылдар екі отряд тармағына бөлінеді.

1-отряд тармагы. КЕҢ ТАНАУЛЫ МАЙМЫЛДАР

(РLАТУRRHІNІ)

Бұл отряд тармағына жататын маймылдардың танау тесігі-нің ортасында жалпақ, ұзынша, оны екіге бөліп тұратын пердесі болады. Сондықтан да мұрынының екі танауы делдиіп тұрады. Құйрығы ұзын және қармалағыш болады. Тіс формуласы:

Маймылдар Орталық және Оңтүстік Америкада тараған. Кө-бінесе орманда тіршілік ететін ұсақ аңдар. Әр түрлі заттармен қоректенеді. Негізгі түрлері: өрмекші тәрізді маймылдар (Аіе-Іез рапізсиз). Бұлардың аяғы да және қармалағыш құйрығы да ұзын болады, ревунныц (Музеіез пі§ег) көмекейінде дыбысты күшейтетін (резонатор) аппараты болады және ойнампаздар (Нараіе ]ассһиз) т. б. түрлері бар.

2-отряд тармағы ТАР ТАНАУЛЫ МАЙМЫЛДАР

(САТАRRНINІ)

Тар танаулы маймылдардың танауының пердесі жұқа және

танауы денесінің алдына қарай бағытталған. Құйрығы ешқа-

шанда кармалағыш болмайды, кейбір түрлерінде мүлдем жо-

йылып кеткен. Әдетте, ұрт қалтасы, жамбас сірісі болады. Тіс

формуласы:

Қазір олар Африкада және Оңтүстік Азияда мекендейді. Қазба түрінде Европада кездеседі.

Мартышкалар тұқымдасы (Сегсоріthесіdае) — тар танаулы маймылдардың көбірек тараған тобы Бұлардың ұрты жақсы жетілген ұрт қалтасы, ұзын құйрығы, жамбас сірісі болады. Нағыз мартышкалар (Сегсорііthесиs) негізінен ормандарда тіршілік етеді. Бұлар африкалық маймылдар, тропиктік ормандарда топтанып жүріп тіршілік етеді. Өсімдікпен қоректе-неді. Павиандар (Раріо) — көбінесе үңгірлерді мекендейтін, жартасты тауда болатын организмдер. Әр түрлі заттармен қо-ректенеді. Кейбір түрлері сүт қоректілерге де шабуыл жасайды. Африкада тараған. Макакалар (Масасиs) Оңтүстік Азияның маймылы болып есептеледі, орманда да, жерде де тіршілік етеді. Көбінесе павиандар сияқты таудың тасты жерлерін мекендейді.

Гиббондар немесе ұзынқолды маймылдар (НуІоbаtidае) тұқымдасына қолы өте үлкен болатын маймылдардың азғана түрі жатады. Тік тұрғанда қолдары аяқтарының башбайларына жетеді Құйрығы, ұрт қалтасы болмайды. Жам-бас сірісі де нашар жетілген. Адам тәрізді маймылдар сияқты алдыңғы ми сыңарлары өте жақсы жетілген. Олар Оңтүстік-Шығыс Үндістанның Суматра, Ява, Борнео аралдарына тараған. Нағыз орман жануарлары. Алдыңғы алақанымен ағаш бұтағынан ұстап, денесін ерсілі-қарсылы қозғап тұрып, екінші ағашқа секіріп барып ұстауға бейімделген организмдер. Олар көбінесе жерге түсіп, еңбектеп және ептеп тік жүре де алады. Жеміспен және кейбір ағаштың жас бұтағымен қоректенеді. Негізгі өкілі — гиббон хулок (НуІоЬаtеs Һооlосk) болып есептеледі.

Адам тәрізді маймылдар тұқымдасына (Апtгоротогрһіdае) — құйрықсыз ұрт қалтасы және жамбасында сірісі болмайтын ірі маймылдар жатады. Алдыңғы аяғы ұзын, тік тұрғанда тізесінен төмен түсіп тұрады. Жер бетімен жүргенде алдыңғы аяғы саусақтарының сырт жағына салмағын салып қозғалады. Бүйенінің құрт тәрізді тұйық өсіндісі болады. Миында өте күрделі және көптеген иректері бар. Қазір үш түрі белгілі.

Орангутанг (Sіmіа sаtугиs) өте ірі (1,5 метрдей), денесі жүн-десін, қызғылт-жирен түсті, жағы алдына қарай шығыңқы, ал-дыңғы аяқтары ұзын, құлақ қалқаны кішірек болатын маймыл. Олар тіршілігінің көпшілігін ағашта өткізеді, жерге өте сирек түседі. Топтанбай жеке жүреді. Балаларын ағаштан жасаған ұясында туады. Орангутангтар Суматра мен Борнео арал-дарына тараған.

Шимпанзе (Апtгороріtһесиs tгоglоdуtеs) — аздап болса да орангутангтан кішірек болады. Олардың түсі қара, беті жала-ңаш, құлақ қалқаны үлкендеу, адамның құлағына ұқсас келеді. Алдыңғы аяқтарының алақаны орангутангтардын, алақандарынан қысқарақ болады. Шимпанзелер Африканың тропикалық ормандарын мекендейді. Өмірінін, көпшілігін ағашта өткізеді. Өсімдікпен қоректенеді. Семья болып тіршілік етеді. Кейде бірнешеуі бірігіп, топтанып та жүреді.

Горилла (Gогіllа gогіllа) — адам тәрізді маймылдардың ең ірісі, биіктігі екі метрге жетеді. Алдыңғы аяқтары тым ұзын емес. Жерде жүрсенде бүкірейіп төрт аяғына да салмақ салып жүреді. Гориллалар ормандарда тіршілік етеді. Бірақ алғашқы түрлеріне қарағанда бұлардың ағашпен байланысы азырақ көпшілік уақытын жерде өткізеді. Жемістермен, жаңғақтармен және тамыр жемістермен қоректенеді. Экваторлық Африкада тараран.

Адамдар түқымдасынын, (Ноmіпіdае) қазір тіршілік ететін бір-ақ түрі бар ол — адам (Ноmо sаріепs). Адамның морфологиялық жарынан ерекшелігі — ми сыңарлары өте жақсы жетілген. Адам тәрізді маймылдардың миынан адамның миы үш есе үлкен болады. Дене түгі жойылған. Қолы қысқа, тізесіне жетпейді. Денесін тік ұстап жүретін болғандық-тан, қолы денеге тірек болудан мүлдем босаған. Артқы аяғы тізесінен түзетіліп, затты ұстау ролін жоғалтқан. Денесін тік ұстап жүруіне байланысты ішкі органдарды ұстап тұратын жамбас қуысы өте кең болады. Құрылысы күрделі үлкен тілі болуына байланысты иегі шығыңқы болады.

СҮТ ҚОРЕКТІЛЕРДІҢ ЭКОЛОГИЯСЫ ТІРШІЛІК ЕТУ

ЖАҒДАЙЛАРЫ ЖӘНЕ ТАРАЛУЫ

Сүт қоректілер өте кен, тараған жануарлар, тек қана Антрак тикалық материкте ғана кездбспейді. Мұзды мұхиттың сол-түсті-гіндегі аралдарда жер бетінде тіршілік ететін сүт қоректі-лердіі бірнеше түрі кездесетіндігі байқалған. Материктен мүлдем бөлінген Мұзды мұхиттың ортасындағы арал, мысалы, Уединениенің өзінен (Қарск теңізі) Сибирь түлкісі мен сол-түстік бүғыларының тіршілік ететіндігін бірнеше рет байқаған.

Сүт қоректілердің аспанмен таласқан тауларда тіршілік ете

тін көптеген түрлері бар. Мысалы, Орталық Тянь-Шань тауы-ның теңіз деңгейінен 3000—4000 м биіктігінде көптеген найза құйрық сұр тышқандардың (Stепосгапіиs), суырлардың (Маг-тоіа), жабайы ешкілердің, тау текелердің және барыстың (Uпсіа ипсіа) тіршілік ететіні белгілі. Гималайдың 6000 м биік-тігіне дейін жабайы қойлар таралған.

Сүт қоректілер класының өкілдері — алуан түрлі тіршіліктік ортаға тараған. Мысалы, жер бетінде, ауада, тіпті судан өмір бойы шықпайтын нагыз су жануарлары және топырақтың ас-тыңғы қабатында тіршілік ететін түрлері аз емес. Бұл кластың өкілдерінің барлығына тән ерекшелік, басқа кластың өкілдері-не қарағанда, алуан түрлі тіршілік жағдайларына барынша бе-йімделген организмдер екендігі.

Сүт қоректілердің бірнешеуі адамның мекен еткен жерінің маңайында жүреді — мысалы, үй тышқандары, егеуқұйрықтар, сұртышқандар, кейде қасқыр, түлкі т. б.

Тек қана барынша жоғары және бір қалыпты температура жағдайында маймылдардың көптеген түрлері, әсіресе адам тәрізді маймылдар, сол сияқты бегемоттар, мүйіз тұмсықтар, тапирлар т. б. тіршілік етеді.

Сонымен қатар сүт қоректілердің көптеген түрлері әр түрлі температура жағдайында да тіршілік ете алады. Ондай жан-уарларға Европалық бөлікте тіршілік ететін ақ қоян, Якутия жағдайындағы түлкілер, Мұзды мұхиттың жағалауынан Оңтүстік Азияға дейін таралған қасқырлар мысал бола алады.

Ауа дымқылдығы сүт қоректілердің таралуына жанама фак-тор болса да әсері бар. Құрғақшылықтан тек қана жүні жоқ тақыр терілі аздаған жануарлар ғана азап шегеді. Ондай сүт қоректілер бегемоттар мен буйволдар — ылғалдығы мол тропиктік облыстарда тараған.

Ауа дымқылдығының және жауын-шашынның сүт қоректі-лердің тіршілігіне өзіндік үлкен әсері бар. Мысалы, Ф о р м о -зовтың (1946) мәліметі бойынша, 90 сантиметрден қалың қар жауған жерлерде бұландар болмайды. Еліктер қардың қалың-дығы 50 см, жабайы шошқалар 30—40 см болғанда тіршілігі қиындайды.

Сүт қоректілердің негізгі сезім органдары — есіту және иіс органдары болып саналады. Сондықтан күн сәулесінің (жарықтығы немесе қараңғылығы) олардың мінез-құлқының өзгеруіне, құстарра әсер еткендей әсері болмайды. Сүт коректілердің ішінде іңірде және түнде тіршілік ететін көптеген түрлері бар. Мысалы, Арктика жағдайында, түн жануарлары жаздағы “мәңгі” жарыққа тез үйреніп кетеді. Сол сияқты Арктиканың мәңгі қараңғылыры күндізгі жануарлардың тіршілігіне нүқсан келтірмейді.

Көпшілік сүт қоректілер топырақ түрін және оның қатты немөсе жүмсақтығын талғарыш келеді. Қосаяқтардың кейбір

түрі, мысалы (Рагасііриз сіепосіасіуіиз) тек қана сусымалы құмда тіршілік етеді, сондай жерді шанышқы құйрық, саршұнак, тышқандар да (Зрегторһііорзіз Іеріосіасіуіиз) мекендейді, ал үлкен қосаяқтар (А1асіа§а ]аси!из) топырағы қатты жерлерді ғана мекен етеді. Жер астында тіршілік ететін соқырлар мен көртышқандар қатты топырақты жерден де, топырағы жұмсақ жерлерде жиі кездеседі. Өйткені топырағы қатты жерден ін қаза алмайды. Қойдың түрлері рельефі әр түрлі горизонты кен, жайылымдарды мекендейді. Ешкілер рельеф жағдайына тіпті талап қойғыш келеді. Олар жартасты ландшафтыда таралған. Жабайы шошқаларға тамағын таба алатын жүмсақ, сазды жер керек. Керісінше, жылқылар, ақбөкендер, түйелер сазды жерлерде болмайды.

Жалпы сүт қоректілердің таралуы орта жағдайымен тығыз байланысты. Сонымен қатар, бұл байланыстың төменгі сатыдағы қүрлықтық түрлеріне қарағанда жоғары сатыдағы-ларында өте күрделі екенін атап өтуге болады. Өйткені олардың климаттық факторларға байланысы шамалы. Олардың бейімделуі көбінесе жоғары дамыған орталық нерв системасының қызметіне байланысты.

Сүт қоректілердің экологиялық топтары. Омыртқалы-лардың ішіндегі сүт қоректілер алуан түрлі болып кездеседі. Өйткені ұзақ уақыт дамудың нәтижесінде сүт қоректілерге жататын организмдер жер бетіне кең таралып, әр түрлі тіршілік жағдайларына бейімделген.

Алғашқы сүт қоректілер жерде — орманда тіршілік еткен болу керек, бірақ эволюциялық бейімделушілік төмендегідей зкологиялық топтардың шығуына себепші болған: 1) жер бетін, 2) жер астын, 3) суды мекендейтіндер, 4) ұшатын жануарлар. Өзі тіршілік еткен ортасына қатысына қарай жоғарыда көрсетілген әрбір топ өзінен де ұсақ топтарға бөлінеді.

1. Жер бетін мекендейтіндер. Жер шарындағы құрлықтың барлығында кездесетін сүт қоректілердің үлкен тобы. Олардың алуан түрлі болуы кеңінен таралып, түрліше тіршілік жағдайларына бейімделуіне байланысты. Бұл топқа жататын жануарларды орманды мекендейтін және ашық кеңістікті мекендейтін деп екіге бөледі.

Орманды және ірі бүталы жерді мекендейтін жануарлардың тіршілік жағдайына байланысты формасы да түрліше болады. Бұл жерлер өсімдігінің қалыңдығы, жануарлар мекендерінің түрақты және түрлерінін, көп болуына әсер етеді. Өрісінің кеңдігі мен өсімдігінің бітік болуы қорегінің де алуан түрлі болуына әсерін тигізбей қоймайды.

а) Нағыз маманданған тобына ағашқа өрмелеп шығатын жануарлар жатады. Олар өмірінің көпшілігін ағашта өткізеді. Қорегін ағаш басынан табады, көбею және дем алу үшін ұя жасайды, жауларынан қорғанады. Бұл топтың өкілде-

рі — әр түрлі систематикалық отрядқа жататын жануарлар. Мысалы, насеком жемділерден — оңтүстік азиялық тупайлар; кемірушілерден — тиіндер, ұшарлар (летяга); жыртқыштардан — кейбір аюлар мен сусарлар; мүкі тістілерден — жалқаулар, кейбір құмырсқа жегіштер, одан басқа лемурлар, маймылдардың көптеген түрлері т. б. жатады.

Ағашта тіршілік етуге әр түрлі икемделген көтеген жануар-лар ағашқа шыққанда өткір тырнағын пайдаланады. Оған тиін-дер, аюлар, сусарлар, құмырсқа жегіштер жатады. Лемурлар мен маймылдар ұзын, жақсы жетілген саусақтарының көмегі-мен шығады. Оңтүстік Американың көптеген маймылдарында, орман құмырсқа жегіштерінде, қалталылардан — опоссумда қармалағыш құйрық болады.

Көптеген түрлері — гиббондар мен өрмекші тәрізді маймыл-дар ағаштан-ағашқа секіруге икемделген. Кейбір түрлері — ұшарлар мен жүн қанаттылар бірсыпыра жерге қалықтап ұшып бара алады.

Бұл топқа жататын жануарлар өсімдікпен қоректенеді. Кей-бір түрі өсімдіктің белгілі бір түрімен ғана қоректенеді, мысалы, тиіндер қылқан жапырақты ағаштардың тұқымын ғана пайдаланады, кейбір маймылдар көбінесе жемістермен қоректенеді. Орман аюлары әр түрлі тамақты: етті, жемісті, бүлдіргенді, өсімдіктің вегетативтік органдарын пайдаланады. Жыртқыш түрлері өсімдікпен (дәні, жемісі) катар, құстарды және ұсақ жануарларды да жейді. Мұндай жануарлар (тиіндер, үшарлар) балалау немесе дем алу үшін ағашқа бұтақтан ұя жасайды немесе ағаш қуысын мекендейді.

б) Орман жануарларыньщ ішінде жартылай ағашта, жартылай жер бетінде тіршілік ететін көптеген түрлері бар. Олар тамағынын, бірсыпырасын ағаштан тауып, үясын кезкелген жерге салады. Мысалы, бүлғын тамағының көпшілігі тышқан тәрізді кемірушілерді (20—50%) жерден тапса, 30—60 процентке дейін жаңғақ пен бүлдірген, оған қосымша 5—10% құстарды, 1—15% тиіндерді ұстап қоректенеді. Бұлғын биік ағаштардың қуысында, құлаған ағаштың шіріген қуысында, та-мырының астына ұялайды. Біздің Қиыр Шығыстық қара аюлар жемістермен, кемірушілермен, насекомдармен және араның балымен қорейтенеді. Бұлар ағашқа өрмелеп шығуға жақсы бейімделген, сондықтан да өзінің үясын ағаштың жоғарғы бұтақтарының арасына салады. Қысқы ұйқысын ағаштың түбіндегі үңгірлерінде өткізеді.

Кемірушілерден бұл айтылған топқа шұбар тышқан жатады. Шұбар тышқан уақытынық көбін жерде өткізеді. Бүлдіргенмен, дәнді дақылдармен, бұршақтың тұқымымен және санырауқұ-лакпен қоректенеді. Ағашқа жақсы өрмелеп шыға алады, бірақ тиіндер сияқты ағаштан-ағашқа секіре алмайды. Құйрығы қыс-

қа, аса жүндесінді болмайды. Ұясын ағаштардың тамырының астына, құлаған ағаштың қуысына салады.

Жоғарыда көрсетілген жануарлар нағыз орман жануарлары болып саналады, Сонымен қатар көп уақытын жерде де өткі-

зеді.

в) Орманда тараған көптеген түрлер бар, алайда олар жер бетінде тіршілік етеді. Оларға қоңыр аюлар, росомахалар, бү-ландар, күзендер, бұғылар, еліктер тағы басқа түрлері жатады. Қоректі заттарын жер бетінен табады. Ағашқа шықпайды. Балаларын інде (күзендер, жанаттар т. б.) немесе жер бетінде (бұғылар, бөкендер, еліктер т. б.) балалайды. Бүл жануарлар үшін орман — паналайтын ағашты алқап және корек ретінде пайдаланатын табиғат байлығы.

2. Ашық кеқістікті мекендейтін — сүт қоректілердің түрлері де сан жағынан көп деуге болады. Бүлардың тіршілік ету жағдайларының мынандай өзгешеліктері бар. Біріншіден — мекендейтін жерлерінде паналайтын табиғи бекіністер аз,. ол жануарларды олардың жауларына — жыртқыштарға алыстан байқауына мүмкіндік береді; екіншіден — өсімдік тектес та-мақтық заттар жеткілікті болады. Бүл экологиялық топқа әр түрлі отрядтың өкілдері калталылар, насеком жемділер, кемірушілер, жыртқыштар және түяқтылар жатады. Осының негізіиде олар өсімдікпен қоректенетін — кемірушілер мен тұяқтыларды құрайды.

а) Түяқтыларға өсімдікпен қоректенетін сүт қоректілердің ірі түрлері жатады. Сондықтан олар көп уақытын жайылуға жібереді де, ұзап жайылым қуып кетеді. Жайылым кезінде тез және ұзақ уақытқа өріс ауыстыруы далалы және шөл жер-лерде өте сирек кездөсетін су көздерін іздеуге және жауларынан қашып құтылу қажеттігіне байланыстыу

Кейбір түрлерінің максимальдық жылдамдығы, мысалы, би-зондарда бір сағатта 40 — 45 км, жирафтар — 45 — 50, жабайы есектер — 50 — 55, құландар — 65, томсон газелдері — 80 км жер жүгіреді. Ал жыртқыштардың кейбір түрлері мысалы қасқыр бір сағатта 45 — 60 км, жолбарыс — 80, леопардтар — 112 км жер жүреді.

Басқа сүт қоректілерден айырмашылығы тұяқтылар тұ-рақты немесе тынығу үшін мекендейтін бекіністер салмайды. Тез жүгіруден басқа, көзі өткір, бойы биік, ұзын мойыны арқы- лы басы жоғары көтеріледі. Көптеген түрі (суға) шөлге өте шы-

дамды келеді.

б) Қосаяқтарға (Dіроdіdае) — аз кездесетін және өсімдігі сирек тақырлау жерді мекендейтін ұсақ жануарлар жатады. Өзіне қоректік зат іздеп, олар тез және көп уақыт жүгіреді. Бұ-лардың жылдам қозғалуына өте ұзын болатын артқы аяғы се-бепші болады. Артқы аяғының көмегімен секіріп, өте тез қозға-лады. Осы тәсілмен құм тышқандары да (Gегhillіпае), солтү-стік

Американың кенгуру тәрізділері де (Неtегоmуіdае), Африканың үзын сирақтылары да (Реdеtігіае), Африканың насеком жемді секіргіш қосаяқтарымен (МасгоsсеІісelididае), Австралияның ұсақ қалталылары да (Апtесһіпоmуs) осылай жүреді.

Алдыңғы топтарға жататын жануарлардан айырмашылығы тек қана шөппен қоректеніп қана қоймай, шырынды тамыр тү-йіндерімен, түйнек тамырмен, ал кейбір түрлері — насекомдар-мен қоректенеді. Олар ешқашанда суды пайдаланбай-ақ қорегінің құрамындағы сумен қанағаттанады.

Екінші бір ерекшелігі бұлардын паналайтын тұрақты және уақытша іні болады. Осындай сенімді паналайтын орындары болғандықтан аз көтеріп, өте нәзік бала туады.

в) Саршұнақтарға — далалы, шөлейт және өсімдігі қалың таулы жерді мекендейтін дене мөлшері кішілеу және орташа кемірушілер жатады. Олар шөппен және оның тұқымымен қоректенеді. Қалың өсімдікті жерді мекендеуіне байланысты, олар өзі тұрған мекенінен ұзамайды. Тұрақты іні болады, сол жерде дем алып, көбейеді. Көпшілігі жазғы және қысқы ұйқыға жатады. Жайылып шыққанында тасалайтын уақытша іні болады. Жай жүгіреді, сопақша денесі іннін, ішінде қозғалуына жақсы икемделген. Бұлардың баласы да әлсіз, көзі соқыр болып туады.

Бұл топқа саршұнақтардан басқа суырлар, аламандар және дала сеноставкалары жатады.

г) Жоғарыда айтылған топтардың ешқайсысына жатқызуға болмайтын түрлері де бар. Бұл кедінен таралған, әр түрлі тіршілік жағдайында тіршілік ететін жануарлар. Оларға көптеген жыртқыштар (қасқыр, түлкі, борсық), жабайы шошкалар жатады. Мысалы, қасқыр, түлкі тундрада, тоғайлы, далалы жерде, шөлде және таулы-тасты жерде мекендейді. Жыртқыштардың көбеюі, қоректік азықтарының құрамы және оларды іздеп табу, тәсілдері тұрған орталығының жағдайларына байланысты. Мысалы, тоғайлы жерде қасқыр жер бетіндегі шұңқырға күшіктейді, ал шөлде және тундрада кейде ін қазады.

II. Жер астында мекендейтін сүт қоректілерге — көртышқан-дар, сокырлар, цокорлар жатады. Көртышқандар насеком жеуші-лердің отрядьша, соқырлар, цокорлар кемірушілердің отрядына, қалталы көртышқан көп тістілер отрядына жатады. Бұлардың бәрі де жер астында тіршілік етуге бейімделген, өмір бойы жер қыртысының астыңғы қабатында мекендейтін организмдер. Сүт қоректілердің бұл түрлері жердің әр түрлі бөліктеріне тараған, мысалы көртышқандар, цокорлар, соқырлар Евразияда, көртыш-қандар Солтүстік Америкада, қалталы көртышқандар Австра-лияда тараған.

Бұлар жер астында тіршілік етуге маманданғанымен де, олар жеке топ құра алмайды, өйткені сүт қоректілердің ішінде де жер бетінде тіршілік етуге көшкендерін табуға болады. Мысалы, саршұнақтардың іні — тұратын мекені ғана, ал қоректік затын жер

бетінен табады. Көптеген тышкандар, дала тышқандары жерден күрделі ін қазып, бірсыпыра қорегін сол жерден алады. Қыстақ маңында мекендейтін кішкентай сұр тышқан (Місгоtus sосіаlіs) тереңдігі 10—20 см және әрбір 10 м2 жерде 40-қа жететін ауызы бар иректелген күрделі індер қазып, соған азығын жинап тұрақты түрде мекендейді. Орта Азияның оңтүстігінде тараған жалпақ тісті егеуқұйрықтар (Nезоkia іпdiса) тіршілігінің көпшілігін жер астында өткізеді және олар өсімдіктің тамырларымен қоректенеді. Жалпақ тістілер кейде түрлі кезеңде жер бетіне шығып, тамақтық зат іздейді. Жоғарыда келтірілген түрлердің барлығының да інінде сыртқа ашылатын тұрақты аузы болады.

Жер астында тіршілік етуге толық көшкен — көртышқандар цокорлар және соқырлар болып есептеледі. Олар күндіз ешқа-шанда жер бетіне шықпайды. Іні тұрақты мекені емес, жер астымен жүріп өткенде қалған ізі сияқты. Көртышқан бос топырақты жерді қазбай, онын. ішінде топырақты жан-жаққа ысырып” жүзіп бара жатқан сияқты болады. Сондықтан жер астын мекендейтін аңдар індерінің біраз ғана бөлігін (0,01%) мекен етіп, дем алады және балалайды.

Нағыз жер астын мекендейтін жануарлардың құрылысында — ерекше белгілері болады. Денесі жұмыр, мойын айқын бө-лінбеген. Аяғы қысқа, бірақ күшті. Түгі барқыт сияқты қысқа болады. Көздері кішкентай, кейде соқырлардікі тері қатпарлармен жабылып, құлақ қалқаны болмайды. Кейбіреулерінің құйрығының жұрнағы ғана болады. Осындай ерекшеліктердің барлығы олардың жер астындағы інінде де жүруге бейімделушілігі болып саналады.

Әр түрлі жануарлардың жерді қазып, ін жасау тәсілдері түр-ліше болады, мысалы, көртышқандар — өзінін қалақша тәрізді алдыңғы аяқтарының мықты тырнағымен топырақты казып босаған топырақты жан-жақка және артқа қарай ысырып оты-рады. Вертикаль індерде топырақты денесінің алдыңғы жағы-мен итеріп шығарады. Цокорларда алдыңғы аяқтарының табандарымен қазады. Соқырлардың алдыңғы аяқтарының табандары мен тырнақтары нашар жетілген, сондықтан олар жерді өте жақсы жетілген күрек тістерімен қазады. Босаған топырақты-көртышқандар мен цокорлар сияқты иығымен сыртқа ысырып. шығарады.

III. Су аңдары. Алдыңғы группадағыдай жер бетінде тірші-лік ететін жануардан бүтіндей су жануарларына айналуға көп-теген аралық, жағдайлар бар. Ол филогенетикалық жағынан суда тіршілік ететін сүт қоректілерге — ескек аяқтыларға жақын жыртқыштарда айқын байқалады. Су орталығымен алғашқы байланыс, жануарлардың тамақтық затты тек қана құрлықтан тауып қана коймай, су жағасынан немесе судың өзінен табудан басталады. Мысалы, сасық күзеннің бір түрі — норка тұщы сулардың жағалауында мекендейді. Ол су жағалауынан қазған

інінің аузын әрқашан құрлықтан шығарады. Өзі су маңындағы кемірушілермен (әсіресе су тышқандарымен 15—30%), амфибилермен (10—30%) және балықпен (30—70%) қоректенеді. Суда жақсы жүзеді, бірақ оның аяғының құрылысында және жүнінде айтарлықтай өзгеріс болған жоқ. Сумен тығыз байланысты — камшат. Іні судың жағасында болады да аузын судың астынан шығарады. Камшаттар су жағасынан 100—200 метрден артық қашық кетпейді. Негізінен судағы балықтармен (50—80%), амфибилермен (10—20%) қоректенеді. Камшаттардың аяқтары қысқа, саусақтарыньщ арасында тері жарғақтары болады. Құлақ қалқандары өте кішкене келеді. Терісінің жүні ірі, сирек қылшықтан және қалың түбіттен тұрады. Теңіз камшаттарының (Епһуdга Іиtгіз) бір түрі — Солтүстік Тынық мұхитты мекендейтін, систематикалық жөнінен ірі теңіз камшаттарына жақын жануарлар. Олар тіршілігінің көпшілігін суда өткізеді де тыныстау үшін жер бетіне шығады, сөйтіп судағы кірпілермен, моллюскалармен, краптармен, кейде балықтармен қоректенеді. Бұлар түнгі ұйқысын су жағасында өткізеді. Суда жақсы жүзеді, ауа ты-нық уақытта жүзіп су жағасынан алыстап та кетеді. Олар су жағасьша ешқандай бекіністер жасамайды. Аяғы қысқа, саусақтары бірімен-бірі тері жарғақ арқылы қосылған, тырнағының нұсқасы ғана бар, құлақ қалқаны болмайды. Терісінің жүні өте сирек ірі қылшықтан және қалың түбіттен тұрады.

Басқа отрядтың өкілдерінен аздап та болса сумен бай-ланысты түрлерді кездестіруге болады Насеком жемділердің ішшде су жертесері (Nеоmуs fоdіепs) судан тамағының біразын алады, кейде қауіптен кұтылады.

Кемірушілердің ішінде тіршілігін жартылай суда өткізетін көптеген түрлері бар. Бұларға ондатралар, нутриялар жатады. Осы аталған кемірушілер негізгі қоректік заттарын судан, аздап та болса құрлықтан алады. Жауларынан қорғанады, олар су жағасынан ін қазып немесе су бетінде жүзіп жүрген өсімдік қалдықтарынан үйшік жасап, мекен етеді. Құлақ қалқаны болмайды. Саусақтарынын, арасында тері жарғағы болады. Терісі жоғарыда айтылған жартылай су аңдарынікі сияқты болады. Ондатралар мен құндыздардың май бездері жақсы жетілген, бұл құстың безі сияқты қызмет атқарады.

Ескек аяқтылар барлық тіршілігін суда өткізеді, су ішіндегі заттармен қоректенеді, су бетінде тынығады. Тек қана шағылысу, күшіктеу, түлеу үшін жағаға немесе мұзға шығады. Құрылысында өзіндік ерекшеліктері бар. Аяғы ескекке айналған, денесі ұршық тәрізді жұмыр болады. Артқы ескектері жүзген және сүңгіген кезде негізінен локомоторлық құралдың қызметін атқарады. Тері түгі болмайды, жылуды реттеу қызметін тері астындағы май қабаты аткарады.

Ешқашанда құрлыққа шықпайтын нағыз су жануарлары — кит тәрізділер мен сирендер болып саналады. Тері жабындысы

(түгі) артқы аяғы болмайды. Локомоторлық органның қызметін құйрық қанаты атқарады.

Су — сүт қоректілер үшін екінші тіршіліктік орта болып есеп-теледі. Алғаш құрлықта тіршілік еткен жануарлар қайтадан су-да тіршілік етуге әр түрлі дәрежеде бейімделген. Жартылай, кейін толығынан су жануары болуының себебі: судан қорек іздеу мен жауларынан жасырынатын болған. Осы жолмен жануарлардың әр түрлі систематикалық топтары шыққан.

IV. Үшатын жануарларға — қол қанаттылар немесе жарқа-наттар жатады. Бұлар орманды жерді мекендеп, ағаштан-ағашқа секіру, кейін қалықтап барып түсу, соңында ұшуға бейімделген. Мысалы, тиін секіргенде аяқтарын жан-жағына кең жайып жіберін, денесі керіліп, ауа кедергісін күшейтеді. Австралияның қ алталы тиіндерінің (Реtаіігоіdеs) алдыңғы аяғының басына дейін жететін кішкене ұшу жарғағы болады. Біздің ұ шарлардың (Рtегоmуs ұоіапз) және оңтүстік азиялық жүн қанаттының (Gаlеоріtһесиs) алдыңғы және артқы аяғының арасында екі бүйірінде үшу жарғағы бар. Бұл жануарлар он шақты метр жерге ұшып бара алады.

Нағыз ұшатын жануарларға — қол қанаттылар немесе жар-қанаттар жатады. Өйткені, бұларда құстарға ұқсас бірнеше жаңа белгілер пайда болған. Мысалы, ұшуға әсер ететін еттері бекінетін, төс қыры болады. Оның кейбір элементгерінің бірігіп кетуіне байланысты көкірек клеткасы мықты болып құрылған. Ми сауытының сүйектері де кірігіп кеткен. Түн жануарлары болғандықтан есіту және сезім органдары өте жақсы жетілген.

Қоректену. Сүт қоректілердің тамағының құрамы алуан түрлі болады. Олар тамақтану үшін алуан түрлі жануарлар мен өсімдіктерді пайдаланады. Оны жануарлар әр түрлі тіршілік орталықтарынан табады. Осы жағдай сүт қоректі-лердің түрінің көп болуына және кеңінен таралуына себепші болған. Қоректенетін тамағының түріне байланысты сүт қоректілерді — өсімдікпен қоректенетіндер және жануарлармен қоректенетіндер деп екі топқа бөлуге болады. Бұлай бөлу шартты түрде алынбаған, өйткені бірыңғай жануармен немесе өсімдікпен қоректенетін сүт қоректілердің түрлері өте аз. Жалпы сүт қоректілердің көпшілігі аралас тамақпен яғни өсімдік тектес тамақпен де, жануар тек-тес тамақпен де қоректенеді. Тамақтың қандай түрінің басым болатыны тіршілік еткен жерінің жағдайына, жыл маусымына тағы басқа себептерге байланысты.

Мезозой дәуіріндегі құрылысы қарапайым сүт қоректілер кө-бінесе құрлықта, аздап та болса насекомдармен, моллюска-лармен, құрттармен, ұсақ амфибилёрмен және рептилилермен қоректенген. Осындай қоректену тәсілі қазіргі құрылысы өте қарапайым топтарда: насеком жемділердің көптеген түрлерінде (жер тесерлерде, тенректерде, кірпілерде) және көп күрек тісті қалта-

-лылардың кейбір түрінде сақталған. Олар қорегін жер бетінен іздеп тауып, таяз індерге жияды.

Жоғарыда айтылған топтармен қатар қоректенуі бойынша, насеком жемділе







Что делать, если нет взаимности? А теперь спустимся с небес на землю. Приземлились? Продолжаем разговор...

Что вызывает тренды на фондовых и товарных рынках Объяснение теории грузового поезда Первые 17 лет моих рыночных исследований сводились к попыткам вычис­лить, когда этот...

ЧТО ТАКОЕ УВЕРЕННОЕ ПОВЕДЕНИЕ В МЕЖЛИЧНОСТНЫХ ОТНОШЕНИЯХ? Исторически существует три основных модели различий, существующих между...

Что будет с Землей, если ось ее сместится на 6666 км? Что будет с Землей? - задался я вопросом...





Не нашли то, что искали? Воспользуйтесь поиском гугл на сайте:


©2015- 2024 zdamsam.ru Размещенные материалы защищены законодательством РФ.