Сдам Сам

ПОЛЕЗНОЕ


КАТЕГОРИИ







Йэриэ ниса Сисинний (Бэндэбикэ) тозегэн фэлсэфэуи мэктэп.





Куберэк башкорттарзынг телдэн hакланып киленгэн риуэйэттэрендэ телгэ алыныусы, янгырак кына Гэбделтаhир эл Борйэнизенг «Нэгу» исемле китабы аша аныкланган был фэйлэсуфыбыз уз заманынынг бик тэ билгеле шэхесе булып сыкты бит эле йэмэгэт.

Башкорттонг тарих гилемендэ ни эшлэптер, Бэндэбикэ фэлсэфэhен казактарзынг Эбулхэйер хандары исеме менэн бэйлэп кенэ, йэгни XVIII быуатка бэйлэп кенэ, ойрэнеу ныгынды. Булмаhа «Абу-эл-Хэйер» тигэн исемденг асылын тикшереп карайык эле. «Абу» - «атаhы; тыузырыусыhы» тигэн hуз булhа, «эл-хэйер» иhэ «изгелек; нигмэт; етешлек; бэхет; тыныслык, именлек» тигэн мэгэнэлэрзэ тэржемэ ителэ алалыр. Эйтэйек «Абу эл-хэйер» берэй торки хакимдынг тантаналы кушаматы икэн тей. Ул сакта унынг улы ла ошо исемгэ бэйле кушамат йоретергэ тейештер могайын, мэсъэлэн «нигмэт» тигэн?

Ысынлап та мындай исем йоретеусе торки хаким булган, у хазар каганы Мунагимдыр. Был каган Йосыф каган хатында гына тугел, э узе hуктырган аксалар язмаларында ла телгэ алыналыр. Язмалар талас-сирия язмаhында шул осорзагы башкорт телендэ башкарылгандарзыр.
Язмаларзынг янгырашы: «(А)л шлиг гн мнугм гк гтh гус».
Хэзерге эзэби башкорт телендэ: «Шаhилык. Каган Мунэгим. Куктенг котло косо».
Был каган якынса 880-921-нсе йылдарза хакимлык итэлер. Был Мунэгим кагандын улы «Ибне Авин\\Виниамин» исемен йоретэ. Виниамин каган, атаhынан hунг, 921-945-нсе йылдар тирэhендэ хакимлык иткэндер.

Эгэр зэ, Мунэгим каган менэн Ибнеамин кагандарзы Абу эл-Хэйер кагандынг улы hэм ейэне тип караhак, ул сакта был Абу эл-Хэйер кагандынг исеме Нисси\\Инсан булыр, ул якынса 880-нсе йылга тиклем хакимлык итэ. «Нисси» исемененг асылы «тыузырыусы; ата-баба» мэгэнэhендэ кулланылалыр. Ул сакта тубэндэге кусэ килешлек кузэтелэлер.

1. «Абу эл-Хэйер (нигмэт-именлек тыузырыусы) каган, йэгни «Нисси (тыузырыусы) каган,

2. «Мунэгим (нигмэткэ-именлеккэ караусы) каган, йэгни «нигмэт-именлек тыузырыусынынг улы»,

3. «Ибне Эмин (нигмэт-именлек балаhы)», йэгни Виниамин каган.

Бэндэбикэненг (Йэриэ ниса сисиннийзынг) узен тубэндэгесэ атауы мэглумдер – «Аузим кави кудси, атам ябгу Инсан (узем кеуэтле котсо, атам Каплаусы Инсан каган)».

Телдэн кусэ-кусэ, бозолып килеп еткэн хэбэр иhэ ошолай янгырайзыр – «Узем куй котоусе, атам ябай hынсы».

Ысынында Бэндэбикэ Нисси кагандын кызы, Манахем кагандынг йэ hенглеhе, йэ апаhы, э инде Ибне Эмин кагандынг инэhе булып килеп сыга!

Башкорт риуэйэте был турала бына нимэ hойлэй – «Берзаман узененг казыйгилары менэн Абу эл-Хэйер (Нисси) каган башкорт тарханы Ага Мэмбэткэ кунака килэ. Килгэс Ага Мэмбэткэ эйтэ – «Без атайыбыз hиненг атайынг менэн дуслыкта килешеп йэшэнелэр. Был ерзэрзэн, Яйык буйынан hин кит беззенг hыулаузарзан, малды кышлатырга Ирэндеккэ- Коростауга кыуырhынг, узенгэ лэ унгайлы булар шулай. Э бутэн халыктарзы мин туктата алырмын, эй, алар уззэре лэ мине мында кургэс куркып касырзар».

Ага Мэмбэт малды hаклап калыр осен Уралга кусенергэ риза була. Бутэн бейзэргэ ошо турала англатыр осен, кунак менэн таныштырыу йолаhына hылтанып, зур табын кора. Был туралагы хэбэр Бэндэбикэгэ (Йэриэ ниса сисиннийгэ) лэ барып етэ. Ул да, сакырылмаhа ла, табынга килэ.

Шул сак бейзэр hэм каган уны, йоланы бозоп, халыкты аззырып йорейhен тип битэрлэй башлайзарзыр. Яуап итеп Бэндэбикэ (Йэриэ ниса сисинний) Абу эл-Хэйер Нисси каганга тубэндэгене hамаклайзыр:

«Мин эйтмэйем квп (кэффэ\\куб) эйтэ, ав (атай)

Квп-квп (куб-куб) тэвэкел (тугел), шул эйтэ, ав (атай)

Ав (ау), квп-квп (куб-куб) тэвэкел (тугел) шул эйтэ.

Квп эсендэ мин сэвэб (суп) тэвэккел (тугел), ав (атай)

Квп (Куп) hузен шул эйтэ.

Квп (Куп) тигэнем халык булыр,

Тоткан юлы хак булыр,

Ав (атай), hузе hоттэн ак булыр

Якшыга…квп (куп) булыр, ав (атай),

Яуызга каршы яу булыр.

Квп (Куп) эсендэ бала мин, ав (атай),

Күп эсендә баламын, ав (атай),

Һиненг кузгэ карамын, ав(атай),

Эй, һиненг кузгэ карамын.

Куп һузен әйтер баламын, ав(атай),

Улгэнсе куптэ каламын.

Хозайым hине яралткан,

Куптеме hингә караткан,

Эй купте hинэн талаткан.

Куптенг дэ барыр ере гур,

Аздынг да барыр ере гур.

Хан булып та белмэhэнг, ав(атай),

Шэжэрэнг асып курмэhэнг, ав(атай),

Эй, куреп тэ англар булмаhанг,

Һойлэйем, ауырга алмаhанг, ав(атай),

Илемә кэhэр hалмаhанг.

Хандар за тыуган, хан булган, ти,

Берэу зэ тугел, күп булган, ти,

Эй, берэу зэ тугел, күп булган.

Яманлыгын эйтмэйем, ав(атай),

Якшыhы булырын котмэйем.

Уларзан hунг да табылган, ав(атай),

Ханга шулай язылган.

Мин эйтмэйем, быны күп эйтэ,

Мингә тугел ав (атай), hингэ эйтэ,

Ав(атай), мингэ тугел hингэ эйтэ:

Ханмы беззэнн, ти, мал котэ,

Ханмы беззэн, ти, кан котэ?

Кайгыhыз йокы йоклаган, ти,

Карыуhыз мал туплаган, ти,

Күп — кусэген hутлаган, ти,

Табынына карай ыклаган.

Ага мэмбэт тә аш hалган, ти,

Аш hалмаган, баш hалган, ти,

Эй, халык та уга таш язган.

Хан да кире сыга алмас, ав(атай),

Кисеуенә халык таш hалган»

Артабан хэлдэр ниндэй юнэлештэ усешкэндер, был турала башкорт риуэйэтендэ хэбэрзэр юк. Тик шуныhы билдэлелер Бэндэбикэненг хэзерге Кугэрсен районынынг Койо (был исем «мавзолей» тип тэржемэ ителэ, хэзерге Мэксут ауылынынг иске исеме) ауылындагы оло курган остенэ тозелгэн кэшэнэлэ кумелгэн булыуы. Кэшэнэненг королошынынг аякка бастырылышы иhэ тубэндэ курhэтеп утелэ. Кэшэнэне тозеу осен кулланылган кирбестэрзэ лэ без хазар hэм гэрэб язмаларын, тамгалар курэбез:

Беренсе кирбес.

Язмаларзынг янгыраштары – «Дцл. Тамга».

Хэзерге эзэби башкорт телендэ – «Тасил. Тамга».

Искэртмэ: Башкорт телендэ «тасил\\булэк иттем» hузе милэдкэ тиклемге 178-нсе йылда ук, рун язмалы Мэте шаньюй ярлыгында теркэлеп калгандыр.

Икенсе кирбес.

Язмаларзынг янгыраштары – «Кзик».

Хэзерге эзэби башкорт телендэ – «Гзаг».

Искэртмэ: Был кеше исемелер. Торкизэрзэ бындай исемдэрзенг булыуы урыстарзынг «Слово о полку Игореве» тигэн риуэттэрендэ теркэлеп калгандыр.

Осенсе кирбес. Гэрэб язмалы.

Язмаларзынг янгыраштары – «Хслм Мнсур».

Хэзерге эзэби башкорт телендэ – «Хасыйлым Мансур (Мин Мансур хасил иттем)».

Искэртмэ: Был hуззенг тамыры «хас\\узсэнлек, бер нэмэ осен генэ барлыкка килтерелгэн» тигэн hуз Шэйхзада Бабич ижадында, гэрэб язмалы, куплэп осрайзыр, ошо ук hуз башкорт комбэззэрендэ, кхароштхи язмалы, сагылыш тапкан.

Дуртенсе кирбес.

Язмаларзынг янгыраштары – «Тун».

Хэзерге эзэби башкорт телендэ – «Тэвэн».

Искэртмэ: Исем, «кос, косле» мэгэнэhендэ.

Бишенсе кирбес.

Язмаларзынг янгыраштары – «Уц».

Хэзерге эзэби башкорт телендэ – «Васик».

Искэртмэ: Исем, «ышаныусы, инаныусы» мэгэнэhендэ.

Алтынсы кирбес.

Язмаларзынг янгыраштары – «Зк».

Хэзерге эзэби башкорт телендэ – «Зэки».

Искэртмэ: Исем, «уткен, зирэк, hизгер» мэгэнэлэрендэ.

Етенсе кирбес.

Язмаларзынг янгыраштары – «Цлуа. Тамга».

Хэзерге эзэби башкорт телендэ – «Тэслиуэ. Тамга».

Искэртмэ: Исем «Йыуаныш, йыуаиыусы» мэгэнэhендэ.

Койо ауылына тау аша урынлашкан, Йэнсура районынынг Этбак ауылынынг (ауылдынг икенсе исеме «Урген») Йэриэ ниса сисинний зыяраты тип йоретелгэн урында, тагы ла уйгыр hэм хазар язмалы кызылташтан яhалган кэбер ташы ла табылды. Язманынг янгырашы: «98 кмад». Хэзерге эзэби башкорт телендэ: «98(нсе hижри йыл) киэмэте».

Искэртмэ: 98-нсе hижриэти йыл милэди 717-нсе йылга тура килэлер.

hыгымта: Нисек кенэ бэхэсле куренмэhен, Бэндэбикэ (Йэриэ ниса сисинний) беззенг халкыбыззынг Хазар каганаты дэуерендэ йэшэгэн, риториканынг алтын кагизэhенэ нигез hалыусы фэйлэсуфыбыз ул!







ЧТО И КАК ПИСАЛИ О МОДЕ В ЖУРНАЛАХ НАЧАЛА XX ВЕКА Первый номер журнала «Аполлон» за 1909 г. начинался, по сути, с программного заявления редакции журнала...

Что будет с Землей, если ось ее сместится на 6666 км? Что будет с Землей? - задался я вопросом...

Конфликты в семейной жизни. Как это изменить? Редкий брак и взаимоотношения существуют без конфликтов и напряженности. Через это проходят все...

Что делает отдел по эксплуатации и сопровождению ИС? Отвечает за сохранность данных (расписания копирования, копирование и пр.)...





Не нашли то, что искали? Воспользуйтесь поиском гугл на сайте:


©2015- 2024 zdamsam.ru Размещенные материалы защищены законодательством РФ.