Сдам Сам

ПОЛЕЗНОЕ


КАТЕГОРИИ







Гумэр бэк эт-Тарсани фэлсэфэhе.





Был фэйлэсуфыбыззынг тарихы инг аяныслы тарихтарзынг береhелер. Юк, юк язмашы менэн аяныслы тугел ул, э хэтере аяныслылыр. Уны хэзерге Башкортостандынг, Вельяминов-Зернов hэм Эхмэтзэки Вэлидов язып калдырган хезмэттэр менэн танышып сыгыузы кэрэк hанамаган, уларга бирелгэн урыс дипломдарына ярашлы «белгес hаналып йоретелгэн, ялган зыялылары», мифик «Баба Токлэс» менэн дэ, шулай ук мифик «Хосэйен бэк» менэн дэ бутайзарзыр!

Хатта ки уз оятhызлыктарында улар, унынг hойэктэрен кутарып алып, янгынан ерлэп, тэуге кэберташын баш тубэн ултыртыуга тиклем барып еттелэр бит. Был тарихка инеп калыр хакикэттэрзе лэ документаль теркэузе кэрэкле табам, сонки фэйлэсуфияла инг куркынысы мифтарга ышаныузыр ул. Мифтарга, йэгни экиэттэргэ ышаныу фэлсэфэне лэ экиэткэ тинглэйзер, э бындай фэйлэсуфтарзы тынглаусыларзы манкортлаштыралыр!

Был вакигалар 2016-нсы йылдынг 16-нсы июлендэ Шишмэ районында уттелэр. Вакигаларза Узэк Диниэ назараты мофтейе Тэлгэт Тэжутдин хэзрэт, Башкортостандынг hэм башка олкэлэрзенг мофтейзэре, суфыйзары, муллалары ла катнаштылар. Дога укынылар, эммэ шуларзынг берэуhе генэ лэ исмаhам уззэре ук табып ултырткан кэберташын укырлык гилемгэ эйэ булмай сыкты!

Эзэм ыстрамы бит мынау документ! Федерация мофтейе баш тубэн куйызырткан кэберташы янында дога укый!

Юк, мин англар инем, эгэр зэ бында хэзерге люмпен интеллигенция вэкилдэре, халкынынг тарихи язмаларын hэм телдэрен дэ белмэгэн, мэсъэлэн Шэйхзада Бабич премияhы лауреаты Айгиз Бикмохэмэтов кеуек «шэхестэр» генэ булhалар, йэгни урыстар тэгэйенлэгэн Радий Хэбиров, йэки Хэбиров тэгэйенлэгэн Азат Бадранов, юк бит Федерациянынг hэм республикаларзынг мофтойзэре-муллалары-суфыйзары аткарзылар бит был гэмэлде!

Тап ошондайын хэл-эухэлдэр ауылдарзагы башкорт балар йорттарын ябыузарга, был ауылдарза элекке парторгтар осен мэсеттэр тозеузэргэ килтерэлэр зэ инде.

Миненг уйлауымса дини hэм мили калыптар тугел, э бэлки ысын гилем менэн белем кэрэк ул беззенг халкыбызга! Донъя халыктары араhында тинг hэм мэhшур булар осен!

Халкыбыз белемле hэм гилемле булhа бер ниндэй зэ вазифалары ла, титулдары hэм атказанлык исемдэре лэ йыйын этрэгэлэмдэрзенг уга бер нисек тэ тэсъир итэ алмас ине, халкыбыз узененг рухи азат хэленэ кире эйлэнеп кайта алыр ине!

Тарихта был мавзолейзынг да, кэберташынынг да аклы-каралы hэм тосле фотоhурэттэре дэулэт архивтарында ла, Прокудин-Горскойзынг шэхси архивында ла hакланып калгандарзыр. Тозелеше буйынса был кэшэнэ хэзерге хэленэн йырак торалыр. Мин унынг тозелешен, мэсъэлэн, гунн кагандары кэшэнэлэрененг тозелешенэ окшатамынсы.

Э «Башкорт энциклопедияhы hэм Википедиялары» был кэшэнэне, хэзерге куренешенэ генэ бэйлэп, Болгар осыры тозолмэhе тип лаф ораларзыр. Йэл шул тиклем, люмпен интеллигенциянынг «ялагайзар hэм назандар ойеренэ эйлэнеп» уз халкына уззэре кэбер казыузары, аяныс был хэл, хатта аяныс!

Кэшэнэ эсендэге кэберташынынг фотоhурэттэре hакланмаhа шэп булыр ине мофтей-муллаларга мине гэйеплэу осен, бысрак абруйзарын халыкка курhэткэн осен. Эммэ лэкин улар hаклангандар hэм ошо кондэргэ тиклем килеп еткэндэр шул!

Халыкка шуны ла белеу моhимдер. Эхмэт-Зэки менэн Вельяминов-Зернов язып калдырган укылыштарга ярашлы кэберташында тубэндэгелэр язылгандарзыр. Янгырашы – «Бабы дагилаш шжаглы гэзиз хасин багги, ал амир, ал кабир Гумэр би эт-Тэрсани фи шэhер мохэррэррэм 7-нчи гунндэ 744 сэнэдэ». Хэзерге эзэби башкорт телендэ – «Бабы (кылган эштэре) дагилаш (дога кылыузан торыусы), шэжаглы (батыр), гэзиз (изге), хасин (йэмгиэттенг югары катламы вэкиле) багги (мэнгегэ), эмир (бойороусы), кэбир (улуг) Гумэр-бей эт-Тарсани (тэрегэ табыныусы). Фи шэhер мохэррэм (мохэррэм айыныг) 7нсе конендэ 744-нсе «hижри) йылдынг». Дата, хэзерге исэп менэн 1343-нсе йылга тура килэлер.

Куреуебезсэ кэберташында hуз нугзар дине улугы Гумэр бэк тураhында hуз бара булып сыкты. Язманынг гэрэп язмаhынынг насх торендэ аякка бастырылышы тубэндэгесэ булыр.

Был язмалагы атамаларзынг тарихи узгэрештэрен без «Баба дагилаш» тигэн англатманынг «Баба Туклэс», «Хасин баки» тигэн англатманынг «Хосэйен бэк» булып узгэреп китеуен, hэм уларзынг сагылыштарын люмпен интеллигенция вэкилдэре яклаган «гилми диссертацияларза» hэм «эзэби эсэрзэрзэр» зэ лэ курэбез.

Булмаhа, хэзерге йыйын этрэгэлэмдэр hойлэуенсэ, БабаТоклэс-Шашли-Азиз-Хосэйен бэктэрзенг» дойем тарихына hэм ижади мирасына ла тукталып утэйек эле.

«Изукэй менэн Моразым» тигэн башкорт эпосында Гумэр бек эт Тарсанизенг улы «Тура бей» теркэлеп калгандыр.

Янгырашы:

«Тура би да данли аир

Тукр иашдэ аулиа

Аутз иашда аил гизган

Гзиз баба ауглинан

Аинг кинжаси дагилаштинг».

Куреуебезсэ hуз тап «Бабы дагилаш Шжаглы гэзиз» Гумэр бей тураhында баралыр.

Артабан эпоста был ирзенг кыскаса тарихы hэм ул етэклэгэн дэулэт билэмэлэре hанап утелэлэр.

Янгырашы:

«Дагилаш бабадан тугдиб

Туалас Сакмар иаилауда

Данин ччкан аир булур

Ахр чикда атасин

Ауз иаилауина куиб

Аузи Идл буилаган».

Янгыраш:

«Тура бинг иаилауи

Нугуш, Адил тмаги

Слуук Нугуш араси

Симдан тги Димгаса

Аунг булган тбаги».

Был билэмэлэр Муйтэн дэулэтененг унг (тостэргэ айырганда «кук» тип тэ йоретелер) канаты ерзэре.

1290-1297-нсе йылдарза Муйтэн дэулэтендэ Токбуга (Тайбуга) хакимлык итте. Усэргэн башкорттарынынг ислам дэуерендэ тозелгэн шэжэрэлэрендэ ул «Бозык бей», йэгни дорес дин тотмаган», исеме астында телгэ алына. Березин билдэhез сыганактарзан ошондай озек килтерэлер - «Токтагу хан змннда ммлктинг биук беклрндин аулуб унгдин сунгра Сирбр hаузаснда диктатор кесилин Тогбуга вегу ауни змнда Башгирд Тогбуга да денилмектедир. Бу зат кафир уларак таусиф аулундугина гури муслуман дегилди, уигурлрдан олдуга да мервидир».

Шэжэрэ язмаhынынг янгырашы:

«Анг аугли Бузук би

Мжлслри тузук би

Куб мжлслр тузутуб

Хандин алган иарлиг би».

Бозок бейзенг, йэгни Токбуганынг улы Йорек бей, икенсе торле Чекре бей Сынгыз углан тип тэ йоретэлэр 1297-1313 йылдарза хакимлык итте.

Янгыраш:

«Анг аугли Журиг би

Сапсан ати иуриг би

Ргиатни бирмган

Двшмнина ириг би».

Был хакимыбыззан Себерзэ табылган бик куп аксаларыбыз hакланып калгандыр.

Был хакимыбыззан Себерзэ табылган бик куп аксаларыбыз hакланып калгандыр.

Уйгыр язмалы акса №1.

Ал як язма: «Чунк тур».

Арт як язма: «Чикр».

Хэзерге эзэби башкорт телендэге янгыраштар: Ал як язма – «Чунк(а) тур(а)». Арт як язма – «Чикр(е)».

Искэртмэ: Урта быуат башкорт теле диалектында «Чэнк» hузе «карагай» агасынынг исемелер. Тимэк «Чунк Тура\\Карагай кала» булыр.

Уйгыр язмалы акса №2.

Ал як язма - «Углан Чкра».

Арт як язма - «Чнгз»

Хэзерге эзэби башкорт телендэ – «Углан Чегре». hэм – «Чингиз».

Был Йорек бейзе, Чегре огланды, тэхеттэ Мохэмэт алмаштыра. Был Мохэммэт Гумэр бэк эт-Тарсанизынг улылыр. Башкорт шэжэрэлэрендэге исеме «Урал бей (Инсан бей)» э «Мэхмэдэ» иhэ унынг батшалык исемелер hэм был исем «Мохэммэт оммэhенэн\\Инсан» тип тэржемэ ителэлер. Мохэмэт хан 1343-1357 йылдарза хакимлык итте.

 

Тунгэрэк эсендэге язманынг янгырашы – «Слтан Мхмд ал Трсани».

Тунгэрэк эргэhендэге язманынг янгырашы – «Бу Мхмд 984 нчи мажуд булб бнг 11-нчи ил тхтэ хижрд 9 ил шаh аулди. 36 ил гри булди. Брдибг 20-нчи илдэ уфат».

Гумэр бэк эт-Тарсанизынг тагын бер улы Касим исемлелер. Шэжэрэлэрзэ (усэргэн-кыпсак-тамъян-борйэн) унынг тураhында былай тип язып калдырылгандыр.

Тунгэрэк эсендэге язма – «Касим-хан».

Тунгэрэк эргэhендэге англатма – «Бу Касим траги бшкурт хлкинэ хан аулуб нhр Адил аилэ Смар чуи тгрифтндэ хкумт аидгн хан аулди», «…Турэ-хан аугли. Уар аиди. Дурт ауглинэ дурт влаит удирди, мшhурлари бнлардур».

Офе калаhында табылган мынау акса ла Мохэмэттекелер эле могайын.

Ал як язмаhы – «Алh смадэ адад».

Арт як язмаhы – «Алшмм мтрд мгзмэ Мхмд жсмм дмэ».

Хэзерге эзэби башкорт телендэ «Аллаh ул самади гэзэт» hэм «Тонъяктан кыуылга, юлда йореусе Мохэмэт мин, есемем даими».

Чекре бей Сынгыз углан Мохэмэт менэн барган hугыштарзынг береhендэ hэлэк булды. Чекрененг Себерзэ табылган тагы бер, уйгыр язмалы, аксаhын карап утэйек.

Ал яктагы язманынг янгырашы – «Аурда Тбг(а) руг муидн илун улуг ккн».
Арт яктагы язманынг янгырашы – «Шикр. Тамга».
Хэзерге эзэби башкорт телендэ – «Урзаhы Тайбуга ырыуынынг Муйтэн илененг. Улуг каган», «Чекре (Йорок). Тамга».

Тыныс кына йэшэмэгэндэр, Муйтэн токомдарынан Усэргэн балары менэн Бузук (Токтуга) балалары тэхет осен тарткылашып гумер уткэргэндэр икэн.







Что способствует осуществлению желаний? Стопроцентная, непоколебимая уверенность в своем...

Что делать, если нет взаимности? А теперь спустимся с небес на землю. Приземлились? Продолжаем разговор...

Система охраняемых территорий в США Изучение особо охраняемых природных территорий(ООПТ) США представляет особый интерес по многим причинам...

Конфликты в семейной жизни. Как это изменить? Редкий брак и взаимоотношения существуют без конфликтов и напряженности. Через это проходят все...





Не нашли то, что искали? Воспользуйтесь поиском гугл на сайте:


©2015- 2024 zdamsam.ru Размещенные материалы защищены законодательством РФ.