Прававое і палітычнае становішча ВКЛ у складзе РП.

Рэч Паспалітая была канстытуцыйнай, саслоўнай манархіяй, на чале з выбарным каралём. Заканадаўчым органам быў двухпалатны парламент – каронны сейм, які складаўся з сената (рады) і пасольскай ізбы. Сейм выбіраў каралеўскую раду на два гады. Рада з’яўлялася фактычным кіраўніком дзяржавы. Ніжэйшай палатай Сейма была пасольская ізба.

Вальныя (агульныя) сеймы разглядалі і прымалі пастановы на асобных пасяджэннях сената і пасольскай ізбы. На агульных пасяджэннях у выпадку супадзення пастаноў яны прымаліся і пасля зацвярджэння каралём набывалі сілу закона. Пастановы прымаліся аднагалосна.

На чале выканаўчай улады стаяў кароль, пры абранні якога таксама захоўвалася права вета. У 1573 г. у час абрання Генрыха Валуа, былі распрацававны “Генрыхавы артыкулы”, згодна з якімі кароль траціў права без згоды сейма ўстанаўліваць новыя падаткі і пошліны, склікаць агульнае апалчэнне і г.д.

Рэч Паспалітая з’яўлялася феадальна-прыгоннай дзяржавай. Пануючым класам былі землеўладальнікі: магнаты (паны), сярэдняя і дробная шляхта.

У склад пануючага класа ўваходзіла і духавенства, якое валодала велізарнай зямельнай маёмасцю.

Польская праграма уніі мела на мэце стварэнне унітарнай дзяржавы і ВКЛ адводзілася роля правінцыі Рэчы Паспалітай.

Узаемаадносіны паміж дзяржавамі не спрыялі ўтварэнню унітарнай дзяржавы.

Пасля Люблінскай уніі ў ВКЛ дзейнічаў генеральны сеймік, які з цягам часу набываў рысы заканадаўчага органа княства.

У ВКЛ захаваўся цалкам адміністрацыйны апарат кіравання. У 1588 г. Быу прынят статут у адным з раздзелау якога абвяшчалася самастойнасць Вялікага княства Літоўскага, недатыкальнасць яго межаў, тэрытарыяльная яго цэласнасць. Ён забараняў іншаземцам набываць у княстве землі, маёнткі, пасады. Статут заставаўся галоўнай крыніцай права на Беларусі да 1840 года.

14. Палітычны крызіс РП. Далучэнне беларускіх зямель да Расіі.

Палiтычны крызiс РП – адна з галоўных прычын знiкнення гэтай краiны з палiтычнай карты свету. Енмеў некалькi вытокаў. Першы закладзены з падпiсання Люблiнскай унii. З гэтага моманту ўся гiсторыя РП – гэта барацьба ў дыплама­тычных, палiтычных i культыруных адносiнах дзвюх дзяржаў, кая аслабляла iх у эканамiчных i ваенных адносiнах, рабiла легкай здабычай суседнiх дзяржаў. Другiм вытокам, заканамерна падрываўшым самыя асновы дзяржаўнасцi РП, з`явiлiся шляхецкiя вольнасцi (права вета), стварэнне канфедэрацый – саюзаў узброенай шляхты для абароны сваiх прывiлеяў, мясцовыя соймiкi, якiм належыла ўся ўлада ў ваяводствах i паветах. Гэта вяло да ўзмацнення шляхты, заняпада адмiнiстрацыйнага кiравання.

Трэцiм вытокам палiтычнага крызiсу была бязглуздая рэлiгiйная палiтыка, iмкненне апалячыць жыхароў ВКЛ, перавсцi iх з праваслаўных у каталiцкую веру. Чацьверты выток – спалучэнне нацыянальнага i рэлiгiйнага прыгнеты з феадальным, што выклiкала сялянскiя выступленнi, падрывалi моц дзяржавы.

Пяты выток – барацьба памiж магнатамi за ўладу ў краiне. Асноўные сапернiкi – Радзiвiлы, Пацы, Сапегi. Звароты роз­ных груповак за дапамогай да суседнiх краiн, стварэннi канфедэрацый, падзенне нораваў пануючага шляхецкага саслоўя, няз­дольнасць кiраваць дзяржавай. А таксама няспынныя войны, якiя вялiся на тэрыторыi дзяржавы, руйнавалi яе.

Першы падзел РП адбыўся па iнiцыятыве Прусii ў 1772 г. Тэрыторыя РП была падзелена памiж Расiяй, Прусiяй i Аўстрыяй. Да Расii адышлi Iнфлянты, большая частка Полацкага ваяводства, амаль усе Вiцебскае, Мсцiслаўская ваявод­ства, Магiлеўскае ваяводства.

Убачыўшы пагрозу дзяржаўнаму iснаванню, сейм 1791 г. прыняў канстытуцыю. Яна адмяняла выбарнасць караля, ад­мя­няла вольнасцi шляхты, рашэннi сейма прымалiся большасцю галасоў, забаранялася назва ВКЛ, абвяшчалася свабода ве­равызнання i iншыя рашэннi, накiраваныя на цэнтралiзацыю i ўмацаванне дзяржавы. Знайшлiся сiлы, якiя былi незада­во­лены прыняццем Канстытуцыi. Яны ўзялiся за барацьбу за расiйскiя парадкi кiравання. Зноў пачалася грамадзянская вайна. Гэта скарысталi суседзi. Адбыўся другi падзел РП. Да расii адышла цастка полацкага ваяводства, рэшткi Вiцебскага i Мсцiслаўскага, Мiнская i ўсходняя часткi Навагрудскага i Брэсцкага ваяводстваў. У адказ на раздзел краiны ў сакавiку 1794 г. пачалося паўстанне Т.Касцюшкi. Яго галоўная мэта – незалежнасць нацыi, РП у межах 1772 г. Паўстанне Т.Касцюшкi пачалося ў Кракаве, затым у Лiтве. Пацярпела паражэнне. У Варшаву ўвайшлi прускiя, рускiя, ааўстрыйскiя войскi.

У 1795 г. адбыўся трэцi падле РП. Да Расii адышла Заходняя Беларусь i ўсходняя Лiтва, а таксама ўкраiна да Зах. Буга. РП перастала iснаваць як самастойная дзяржава: не абмежаваныя шляхецкiя вольнасцi, нацыянальны прыгнет,рэлiгiйны фа­натызм, падзенне нораваў шляхецкага саслоўя, адсутнасць моцнай улады ў краiне, анархiя, раскол грамадства паводле этнiчных i iдэалагiчных прыкмет, няспынныя войны i iнш. – усе гэта аслабляла дзяржавы знутры, рабiла легкай здабычай суседзяў.

16. Паўстанне 1794 г. на Беларусі. Т. Касцюшка.

1) У 1772 г. у Пецярбургу быў падпісаны дакумент аб першым падзеле Рэчы Паспалітай паміж Расійскай імперыяй, Прусіяй і Аўстрыяй. Да Расіі адышла Усходняя Бела­русь. Гэта падзея стала вынікам абсалютнай слабасці цэнтральнай (каралеўскай) улады і палітычнай анархіі, пры якой рашэнне агульнадзяржаўнага органа кіравання— сойма магло не прымацца, калі супярэчыла інтарэсам мясцовай шляхты і магнатаў.

Спробай выратаваць дзяржаву ад распаду стала абвяшчэнне соймам 3 мая 1791 г. Канстытуцыі Рэчы Паспалі­тай — другой па ліку ў свеце пасля Канстытуцыі ЗША 1787 г. і першай у Еўропе (праз тры месяцы Канстытуцыя была прынята ў Францыі, дзе адбылася буржуазная рэвалюцыя). Кан­стытуцыя ліквідавала падзел Рэчы Паспалітай на Польшчу і ВКЛ, абвяшчалася агульная дзяржава з адзіным урадам, агульным войскам і фінансамі. Хаця Канстытуцыя заклала аснову для вывядзення Рэчы Паспалітай з крызісу, аднак час на рэфармаванне дзяржавы быў ужо ўпушчаны. У 1793 г. 100-тысячнае войска, аказваючы дапамогу прадстаўнікам шляхецкага саслоўя — некатолікам, здейсніла ўмяшанне ва ўнутраныя справы Рэчы Паспалітай, што азначала яе другі падзел. Пад уладу расійскай імператрыцы Кацярыны II адышла цэтраль­ная частка беларускіх зямель.

Спробай захаваць суверэннасць (самастойнасць, незалеж-насць) Рэчы Паспалітай у межах 1772 г. (да першага падзелу) стала паўстанне 1794 г. на чале з ураджэнцам Беларусі Тадэвушам Касцюшкам (1746—1817 гг.). У ім актыўны ўдзел узяла патрыятычная шляхта, мяшчанства (гарадскія жыхары), сялянства, святарства (царкоўныя дзеячы). Адлюстраван­нем патрыятычных пачуццяў удзельнікаў паўстання можна лічыць назву паланэза Міхала Клеафаса Агінскага «Развітанне з Радзімай».

Паўстанне праходзіла пад лозунгам «Вольнасць, цэласць, незалежнасць», які нагадваў лозунг Вялікай Французскай бур-жуазнай рэвалюцыі «Вольнасць, роўнасць, братэрства». Тэты лозунг, верагодна, быў знаёмы начальніку паўстання Т. Касцюшку, які яшчэ юнаком на працягу трох гадоў вучыўся ў сталіцы Францыі Парыжы пасля заканчэння кадэцкага кор­пуса (ваенна-навучальнай установы) у Варшаве. Сем гадоў Т. Касцюшка правёў у Амерыцы, дзе актыўна ўдзельнічаў у барацьбе паўночнаамерыканскіх калоній супраць англійскага калані яльнага ўладарніцтва. Ён быў асабіста знаёмы з пер­шым прэзідэнтам ЗША Джорджам Вашынгтонам, сябраваў з адным з аўтараў амерыканскаи «Дэкларацыі незалежнасці» Томасам Джэферсанам. Т. Касцюшка з'яўляецца нацыянальным геро­ем ЗША і Польшчы, ганаровым грамадзянінам Францыі. Ён кіраваў паўстаннем на тэрыторыі Польшчы.

У ВКЛ на чале паўстання стаяў палкоўнік Якуб Ясінскі. Тут быў утвораны асобны ад Польшчы орган кіраўніцтва паў­станнем «Найвышэйшая Літоўская рада». Заклік Касцюшкі да аднаўлення Рэчы Паспалітай у межах 1772 г. знайшоў вод-гук сярод магнатаў і шляхты ВКЛ. У сваім дакуменце — «Паланецкім універсале» Т. Касцюшка таксама абяцаў адмяніць асабістую залежнасць (вызваліць з-пад прыгону) тых сялян, якія прынялі ўдзел у паўстанні. У атрады паўстанцаў пацяг-нуліся касінеры — сяляне, узброеныя косамі. На тэрыторыі Беларусі яны складалі да адной трэці ад колькасці паўстан­цаў. Аднак дасягнуць масавай падтрымкі насельніцтва кіраўнікам паўстання не ўдалося. Паустанне было падаўлена расійскімі войскамі на чале з А.В. Суворавым. У 1795 г. было падпісана пагадненне аб трэцім, канчатковым падзеле Рэчы Паспалітай паміж Расіяй, Аўстрыяй, Прусіяй. Да Расіі адышлі заходнебеларускія землі. Станіслаў Аўгуст Панятоўскі ад­рок-ся ад прастола. Рэч Паспалітая спыніла свае дзяржаўнае існаванне.

2) Унутрыпалітычныя праблемы Рэчы Паспалітай на па-чатку XVII ст. спляліся са знешнімі, падкрэсліваючы згубную нявырашанасць першых. У гэты час Беларусь становіцца арэнай ваенных дзеянняў, звязаных з руска-шведскай (Паўночнай) вайной (1700 — 1721). Шведы, рускія, саксонцы, не пытаючыся дазволу, маршыруюць па краі, рабуючы, палячы і вынішчаючы набыткі яго жыхароў. Падчас Паўночнай вайны Вялікае Княства Літоўскае, бадай, у апошні раз выступіла ў якасці самастойнага фактара еўрапейскай палітыкі. У 1701 —1703 гг. паміж ім і Расіяй было падпісанатры міждзяржаўных пагадненні, накіраваных на сумесныя дзеянні супраць Швецыі. У 1704 г. частка шляхты, якая непрыязна ставілася да караля і вялікага князя Аўгуста II, пры падтрымцы шведскага караля Карла XII абрала новага манарха С.Ляшчынскага. Толькі пасля паражэнняў шведскіх войскаў расійскім пад Палтавай (1709 г.) Аўгуст II змог вярнуцца на трон. Але пасля вызвалення Вільні паўстанне ахапіла Літву і заходнюю Беларусь. Тут яго ўзначаліў палкоўнік Якуб Ясінскі. Галоўнымі мэтамі паўстання былі: вяртанне захопленых тэрыторый, выгаанне акупантаў, працяг дэмакратычных рэ-формаў. Віленскія "якабінцы" на чале з Ясінскім напачатку выступілі з больш радыкальнымі патрабаваннямі — "воля, роўнасць, незалежяаець", адразу салідарызаваліся з рэвалюцыйнай Францыяй. Быў утвораны самастойны орган па кіраўніцтве паўсганнем — Найвышэйшая Рада Вялікага Княства Літоўскага. У яе першапачаткова ўвайшлі 29 чала-век. Склад Рады павінен оыў папоўніцца прадстаўнікамі паўстанцкіх сіл з паветаў і ваяводстваў, што стварала магчымасць яе пераўтварэння ў прадстаўнічы рэвалюцыйны орган. Паўстанне зрабіла спробу аб'яднаць разам інтарэсы перадавой часткі галяхецтаа, сялянства і гарадскога насельніцтва. Мэтай паўстанцаў была таксама дапамога ў вызваленні ад "ярма дэспа­тызму" народаў суседніх краін. Касцюшка заклікаў да ўдзелу ў наўстанні прадстаўнікоў усіх веравызнанняў. Асаблівая ўвага была выказана ім да праваслаўнага святарства і насельніцтва. Ім была паабяцана поўная роўнасць і самастойнасць. Паланецкім універсалам (7 мая 1794 г.) Касцюшка адмяніў асабістую залежнасць сялян. Сяляне, якія пайшлі ў паўстанне (касінеры), вызваляліся ад прыгону. На тэрыторыі Беларусі ў паўстанцкіх атрадах сяляне складалі да адной трэці іх колькасці.

За кароткі тэрмін (з красазіка па верасень) на Беларусі ў паўстанні прыняло ўдзел да 25 тыс. чалавек. Найбольш буйныя бітвы беларускіх касцюшкаўцаў адбыліся пад в.Паляны (7.05), в.Солы (25.06), Слонімам (4.08), Любанню (4.09), в.Крупчыцы (17.09). Пад Крупчыцамі ад-былася самая вялікая бітва часоў паўстання: з абодвух бакоў у ей прыняло ўдзел да 20 тыс. чалавек.

Але паўстанцкае войска не змагло супрацьстаяць аб'яднаным сілам Прусіі, Расіі і Аўстрыі. Кацярына II накіравала на ба­рацьбу з паўстанцамі сваіх лепшых военачальнікаў разам з А.Суворавым. У лістападзе паўстанне было задушана. Менавіта за актыўны ўдзел у задушэнні паўстан­ня Сувораў атрымаў званне фельдмаршала.

Япгчэ падчас паўстання ўзнік план ліквідацыі Рэчы Паспалітай. У 1795 г. адбьгўся трэці яе падзел. Прусія захапіла польскія землі з Варшавай, Аўстрыя — з Кракавам. Да Расіі адышлі заходнебеларускія, украінскія і літоўскія землі з Кур­ляндыяй. Частка Беларусі (захад Гарадзеншчыны) апынулася пад уладай Прусіі (да 1807 г.). Станіслаў Аўіуст 25 лістапада 1795 г. падпісаў акт адмовы ад трона. Гзта якраз была гадавіна яго каранацыі і дзень імянін імператрыцы Каця­рыны II, якая ў свой час "зрабіла" яго каралём, а цяпер прымусіла адмовіцца ад тытула.

Захоп Рэчы Паспалітай з'явіўся гвалтоўным актам у дачыненні да дзяржавы, якая уваходзіла ў перыяд свайго гаспадарчага і грамадскага рэфарміравання.

17. Палітыка царызму на Беларусі (канец 18 – першая палова 19 ст.)

В результате 3-ех разделов РП. к России были присоеденены Бел. земли. На протяжении болього периода времени царизм осуществил здесь ряд мер В 1796г. Была проведена террит.-административная реформа котор. Предусматривала деление на Губегрни и паветы, в результате были образованы 3 губерни: Беларусская губерня с Витебском, Минская с Минском, Литовская с Литвой. Указом от 23 октября 1772г. Население приводилось к присяге, люди котор. Отказывались должны были покинуть тер. Рос. Империи им довалось 3 месяца для продажи для продажи своей недвижимости. Большинство дворян чтобы не потерять владения присягали Екатерине. На присоединенных бел. землях была ликвидирована власть крупных феодалов. Они были лишены права иметь свои войска и крепости. Были изданы указы о упорядочении жизни еврейсеого народа на наш. тер. Им запрещалось жить в сельск. местн. И заниматься с\х.. В 1801г. Была проведена еще одна админ.- тер. Реформа. В результате на Бел. образов. 6 губернь: Могилевская, Витебская, Смоленская, Виленская, Минская и Гродненская.С целью создания опоры для своей власти на нашей терр.царизмом вводили у нас русское земле­пользование.Состояние бел.крест.после присоединения ухудшилось.Они были переведены на общий тип налогообложе­ния кот. существ. по всей имп.ерии, но денежная рента и гос-ые налоги на бел. до 1811г. собирались серебряной монетой. На Бел. была введена рекрутская повинность. Рекрутами были мужчины от 19 до 35 лет. В 1812г.брали по 8 рекрутов. На бел. прекращались действия Магдебурского прав. Основной задачей царизма на бел. землях была политика Русификации. После подавление восстание 1820-1821 гг. был закрыт Виленский универс., а в 1863 -1864 – закрыт горе- горецский сель­скохоз. Институт. В 1840 г. была отмененено действие статута и запрещено употребление в официальном документе на­звание Литва и Беларусь, вместо них- северо-зап. Край. Проводниками руссификац. Политики били русские учителя: священники и чиновники Большой воед бел-ой нации нанесла политика нац-го раздела бел в соответствии с верой: если православный- русский, католик- поляк.

18. Вайна 1812 г. і Беларусь.

12 чэрвеня 1812 года 600-тысячная армiя Напалеона без аб"яулення вай ны уступiла у межы Расiйскай iмперыi, на землi Беларусi i Лiтвы.16 чэрве­ня была занята Вiльня, 24 чэрвеня - Мiнск. Апалячаная беларуская шляхта сустракала французскiя войскi як вызвалiцеляу ад рускiх захопнiкау.

Войску Напалеона у межах Лiтвы i Беларусi супрацьстаялi дзве рускiя армii: Першая (127 тыс.) - камандуючы Барклай дэ Толлi (штаб у Вiльнi);

Другая (45 тыс.) - камандуючы генерал Баграцiён (штаб у Ваукавыску).Пры такiх суадносiнах сiл, разрозненныя рускiя армii не маглi даць генераль­ную бiтву Напалеону. Галоунай задачай рускiх армiй на першым этапе вайны (чэрвень-жнiвень 1812 года) было аб"яднанне 1 i 2 рускiх армiй i пазбег­нуць разгрома паасобку. Руская армiя адступала,ведучы абаронныя баi. Наi- больш значнымi бiтвамi на беларускай тэрыторыi былi:каля мястэчка Мiр(27- 28 чэрвеня),каля мястэчка Раманава (2 лiпеня),каля вёскi Салтанаука (11 лiпеня), каля мястэчка Астроуна (13 лiпеня 1812 года). К пачатку жнiуня амаль уся тэрыторыя Беларусi была захоплена войскамi Напалеона. Адносiны насельнiцтва Беларусi да ваюючых бакоу былi не адназначнымi. Для сялян i гараджан i руская,i французская улада былi прышлымi,прыгнятальнiцкiмi,чу­жымi. I французы, i рускiя прымушалi працаваць на пана,плацiць велiзарныя падаткi,а падчас вайны забiралi апошняе.Але руская улада давала магчымасць

беларускаму селянiну жыць у мiрных умовах.Французы прынеслi вайну.Гэта i абумовiла стварэнне партычзанскiх атрадау на Беларусi.Для барацьбы з пар­тызанамi i забеспячэння армii фуражом Напалеон аставiу на Беларусi 100-ты сячнае войска. Камандзiрамi партызанскiх атрадау на Беларусi у большасцi былi мясцовыя жыхары: Маркау Максiм, Мiронава Фядора, Цiмафееу Iван Тара­савiч, Тарас-селянiн.

Шляхта i магнаты Беларусi вiталi прыход французау i паступалi на службу у напалеонаускую армiю. ны вiталi акупацыйны рэжым з надзеяй на ад­науленне ВКЛ у межах Рэчы Паспалiтай. Сацыяльная палiтыка Напалеона цал­кам задавальняла iх, паколькi французскi iмператар захоувау прыгоннiцкiя парадкi i прывiлеi шляхты.Ён абяцау магнатам Беларусi аднауленне iх раней шай дзяржавы. У пачатку кастрычнiка 1812 г.пачалося адступленне войск На­палеона з Масквы.Французы адступалi у напрамку Ушачы-Лепель-Чашнiкi.26 ка стрычнiка рускае войска уступiла у Вiцебск,4 лiстапада вызвалiлi Мiнск,9- Барысау, а 12 лiстапада Магiлёу. 14-15 лiстапада каля вескi Студзенкi, на поунач ад Барысава,адбылася самая значная бiтва завяршальнага этапа гэтай вайны.Тут загiнула каля 20 тыс. французау. Праз Бяразiну пераправiлася не больш 60 тыс войск.24 лiстапда у Смаргонi Напалеон пакiнуу армiю i ад'е­хау у Парыж.8 снежня руская армiz без бою заняла Гародню.Да Немана дайшло каля 30 тыс.французау,што было катастрофай для Напалеона.

Вайна 1912 года на Беларусi пакiнула спаленыя, разрабаваныя гарады, мя­стэчкi,вескi.Холад,голад,хваробы прывялi да масавай пагiбелi людзей.У Мiн ску у 1811 г. налiчвалася 11 тыс чалавек, а у канцы 1812 г. - 3 тыс.480.У 1816 г. колькасць мужчынскага насельнiцтва у параунаннi з 1811 г. скарацi лася на 73 тыс. у Магiлеускай вобласцi, на 37 тыс., у Вiцебскай. Пасяуныя плошчы скарацiлiся напалову.У грашовым вылiчэннi страта Беларусi ад вайны клала 51 млн.882 тыс.615 руб. серабром.Цар,дараваушы здраду мясцовых паме шчыкау, нiчога не зрабiу для сялан, што змагалiся у партызанскiх атрадах, або у расiйскiх вайсках.Больш таго,прыгон у беларускiх весках пасля вайны 1812 года рэзка узмацнiцнiуся.

19. Грамадска-палітычны рух на Беларусі ў першай палове 19 ст. Паўстанне 1830-1831 гг.

Ліквідацыя дзяржаўнасці Рэчы Паспалітай і Вялікага Княства Літоўскага, ідэі французскай рэвалюцыі канца XVIII ст., падзеі вайны 1812 г. аказалі вялікі ўплыў на развіццё грамадскай думкі Беларусі. Шляхецкая інтэліге-нцыя, вучнёўская моладзь аб'ядноўваліся ў гурткі і таварыствы для выпрацоўкі і дасягнення сваіх сацыяльных і нацыянальных ідэалаў. Яны былі ідэйна і часта арганізацыйна звязаны з грамадскім рухам у Польшчы, кантактавалі з перадавымі людзьмі Расіі дзеля барацьбы супраць агульнага ворага — царскага самадзяржаўя.

Першай тайнай арганізацыяй у Літве і Беларусі пасля падзелаў Рэчы Паспалітай стала Віленская асацыяцыя 1796

— 1797 гг., якая мела адгалінаванні ў Мінску, Брэсце, Кобрыне, Ашмянах. Асноўнай яе мэтай з'яўлялася аднаўленне ранейшай дзяржавы на аснове Канстытуцыі 3 мая 1791 г., для чаго вялікія спадзяванні ўскладаліся на дапамогу Францыі. За кароткі час свайго існавання, да раскрыцця царскімі ўладамі, асацыяцыя хоць і не паспела набраць сілу, але карысталася папулярнасцю сярод шляхты.

У 1817 г. па ініцыятыве студэнтаў Віленскага універсітэта

— Адама Міцкевіча, Тамаша Зана, Яна Чачота — было створана "Таварыства філаматаў" (аматараў навук), якое мела аддзяленні (філіялы) у свіслацкай гімназіі, полацкім піярскім вучылішчы і іншых навучальных установах. Яны прапагандавалі сярод навучэнцау і насельніцтва ідэі роунасці і свабоды. На Беларусі жылі і дзейнічалі ў складзе расква-тараваных тут расійскіх войскаў многія дзекабрысты — М.М.Мураўёў, А.А.Бястужаў (Марлінскі), К.Г.Ігельстром, С.І.Трусаў і інш. У 1823 г. быў распрацаваны так званы бабруйскі план паўстання: арышт цара і яго світы ў час агляду войскаў у Бабруйскай крэпасці, але з-за непадрыхтаванасці і рознагалоссяў у кіраўніцтве дзекабрысцкімі аргані-зацыямі не быў ажыццёўлены. 24 снежня 1825 г. таварыства "Ваенныя сябры" сарвала цырымонію прысягі на вернасць Мікалаю I у Асобным літоўскім корпусе, размешчаным на Беласточчыне. У лютым 1826 г. дзекабрысты Палтаўскага палка спрабавалі захапіць Бабруйскую крэпасць. Гэтыя першыя рэвалюцыянеры хоць і спачувалі сялянам, але не лічылі іх рэ­альнай сілай і не абапіраліся на іх у сваей дзейнасці. У сярэдзіне 20-х гг. тайныя таварыствы на Беларусі былі разгромле­ны. Многіх удзельнікаў арыштавалі і саслалі ў аддаленыя губерні. Выйшла забарона на навучанне жыхароў Літвы і Беларусі ў замежных універсітэтах і ў Полынчы, у чыноўнікаў бралася падпіска аб няўдзеле ў тайных арганізацыях. Ад­нак поўнасцю спыніць грамадска-палітычны рух царскі ўрад не мог.

У лістападзе 1830 г. у Варшаве пачалося шляхецкае паўстанне, кіраўнікі якога ставілі галоўнай мэтай аднаўленне Рэчы Паспалітай у межах 1772 г. Вясной 1831 г. у руках паўстаўшых аказаліся Літва і шэраг паветаў заходняй Бела­русі. Паўстанне развівалася тут у многім стьгхійна, хоць і існаваў Віленскі цэнтральны паўстанцкі камітэт. Сяляне і мяшчане мабілізоўваліся ў атрады пераважна пад прымусам і не былі зацікаўлены ваяваць без вырашэння сваіх сацыяль-ных праб­лем. У той жа час царскія ўлады абяцалі ім вызваленне ад паноў-паўстанцаў. Кульмінацыяй падзей стала бітва за Вільню 19 чэрвеня 1831 г., у якой аб'яднаныя паўстанцкія сілы края разам з прысланым у дапамогу польскім корпусам не змаглі дасягнуць перамогі над царскімі войскамі. Летам 1831 г. асобныя выступленні адзначаліся ў паўднёвых паветах Беларусі, але ў цэлым паўстанне на беларускіх землях пайшло на спад і ў жніўні было задушана. Многія яго ўдзельнікі былі аддад­зены пад суд. У шляхціцаў канфіскоўваліся маёнткі, асоб недваранскага паходжання аддавалі ў салдаты ці ссылалі ў Сібір. Сваіх маёнткаў пазбавіўся шэраг прадстаўнікоў фамілій, якія валодалі тысячамі прыгонных: Агінскія, Плятэры, Пшаздзецкія, Радзівілы, Сапегі, Чартарыйскія і інш. Толькі частка ўладальнікаў змагла атрымаць "дараванне". На тэрыторыі Беларусі (у сучасных межах) у 1837 г. лічыліся канфіскаванымі 115 маёнткаў з 38 544 сялянамі мужчынскага полу.

Урад разумеў, што адньгх рэпрэсій мала. Таму пасля 1830 г. бьгў распрацаваны канкрэтны план поўнага зліцця забраных ад Рэчы Паспалітай зямель з усёй тэрыторыяй Расіі пад сцягам праваслаўя і адзінай рускай народнасці. Важнейшым ме­рапрыемствам у гэтым кірунку было ўвядзенне указам ад 1 студзеня 1831 г. расійскага заканадаўсгва і адмена 25 чэрвеня 1840 г. дзеяння Статута Вялікага Княства Літоўскага ў беларускіх губернях. 3 1831 па 1848 г. у якасці дарадчага органа пры цары функцыяніраваў асобы Камітэт па справах заходніх губерняў. У склад Заходняга камітэта ўвайшло шэсць чала­век: міністры і вышэйшыя дзяржаўныя саноўнікі. Яго ўзначаліў старшыня Камітэта міністраў В.П.Качубей. Мікалай I даручыў Камітэту па справах за­ходніх губерняў "унікнуць у меркаванне захадаў, якія пры-няты быць могуць, каб губерні, ад Полыпчы адлучаныя, прыведзены былі да таго парадку, які для кіравання ў другіх расійскіх губернях існуе". Камітэт разглядаў праекты адміністрацыйных і палітычных мерапрыемствау у адносінах да Беларусі, Літвы і Правабярэжнай Украіны, што паступалі ад міністэрстваў, губернатараў, генерал-губернатараў, і падаваў на зацвярджэнне цару.

Цэлы комплекс мерапрыемствау ажыццяўляўся для па-пярэджвання магчымых шляхецкіх выступленняў, сярод якіх галоўнае месца займаў так званы "разбор" шляхты. Гэта працэдура ўяўляла сабой праверку дакументаў аб дваранскім паходжанні і перавод на гэтай аснове часткі шляхты ў падатковае саслоўе: аднадворцаў — у сельскай мясцовасці і гра­мадзян — у гарадах. Ужо напачатку 40-х гг. аднадворцамі ў пяці беларускіх губернях лічыліся больш за 20 тыс. душ муж­чынскага полу. Дваранскага звання пазбаўляліся звы-чайна дробныя, беспамесныя шляхціцы, якіх царскі ўрад зліваў у далейшым з масай сялянства.

Адным з важнейшых напрамкаў урадавай палітыкі стала барацьба супраць уплыву каталіцкай царквы, што змыкалася са шляхецкай апазіцыяй. Урад ішоў па лініі змяншэння колькасці каталіцкага духавенства і падрыву яго эканамічнай базы. У 1832 г. выйшаў указ аб ліквідацыі некамплектных (што не мелі поўнага складу манахаў) каталіцкіх манастыроў і перада­чы іх маёнткаў у склад казённых. 25 снежня 1841 г. са спасылкай на тое, "як непрыстойна духоўнай асобе адрывацца ад яго прамых святарных абавязкаў", быў падпісаны шэраг указаў аб прыёме ў дзяржаўную маёмасць усіх населеных маёнткаў вышэишага праваслаунага і іншавернага духавенства заходніх губерняў. Да сярэдзіны 40-х гг. секулярызацыя царкоўных уладанняў была ў асноўным завершана, у выніку чаго дзяржаўнае сялянства беларускіх губерняў папоўніла каля 100 тыс. рэвізскіх (мужчынскіх) душ. Асноўная маса зямельных уладанняў была адабрана ад каталіцкага духавенст­ва, 6о праваслаўная царква мела параўнальна невялікую колькасць сялян. Ліквідацыя царквы як буйнога феадала-ўласніка ставіла яе ў большую залеж-насць ад дзяржаўнай улады.

Ва ўмовах небяспекі антыўрадавых змоў і выступленняў важнейшым фактарам палітычнай стабільнасці ў рэгіёне лічылася праваслаўнае яднанне афіцыйных улад і народа з мэтай ізаляцыі паўстанцаў-каталікоў. Гэтаг прадвызначыла лес уніяцкай царквы, да якой напрыканцы XVIII ст. нале­жала больш 2/3 насельніцтва і ў якой яшчэ захоўваліся ранейшыя беларускія праваслаўныя традыцыі, што не дазволіла ей зліцца з каталіцкай царквой. У 30-я гг. XIX ст. улады схіляюць на свой бок вышэйшае ўніяцкае духавенства на чале з літоўскім епіскапам Іосіфам Сямашкам. 12 лютага 1839 г. на саборы ў Полацку прымаецца рашэнне аб далучэнні уніяц­кай царквы да рускай праваслаўнай. Аб метадах "уз'яднання" уніятаў сведчаць успаміны віцябчаніна Максіміліяна Марк­са, у будучым актыўнага ўдзельніка расійскага рэвалюцыйнага руху. У адной з вёсак пад Віцебскам ён назіраў, як тых сялян, што згаджаліся "пераварочвацца", заахвочвалі гарэлкай, а для тых, хто адмаўляўся, былі падрыхтаваны бізуны. Ліквідацыя уніяцкай канфесіі суправаджалася знішчэннем яе шматлікіх куль­турных каштоўнасцяў, спальваннем богаслужэбнай літаратуры. 3 гэтага часу на нашай зямлі запанавала рускае праваслаўе, але многія з былых уніятаў працягвалі тайна трымацца сваіх ранейшых традыцый.

Дзеля русіфікацыі заахвочваўся пераезд на Беларусь рускіх чыноўнікаў і абмяжоўваўся доступ да заняцця дзяржаўных пасад мясцовых ураджэнцаў. Рабіліся спробы насаджэння рускага дваранскага землеўладання, перася-лення рускіх праваслаўных сялян і інш.

Праўда, не заўсёды мерапрыемствы Заходняга камітэта даводзіліся да канЦа і поўнасцю рэалізоўваліся, што залежа­ла як ад аб'ектыўных абставін у Заходнім краі, так і ад барацьбы ва ўрадавых сферах вакол тактычных пытанняў яго "супакаен­ня". Аб гэтым, напрыклад, сведчыць лес сялян маёнткаў, канфіскаваных ва ўдзельнікаў шляхецкага паўстання 1830 — 1831 гг. Тады задача нейтралізацыі шляхецкай апазіцыі абумовіла падняцце на шчыт палітыкі Кацярыны II, што пагража­ла ўвогуле знікненнем дзяржаўных сялян на Беларусі. 5 сакавіка 1832 г. Камітэт па справах заходніх губерняў прыняў за­цверджанае пасля імператарам "Палажэнне аб аддачы канфіскаваных у заходніх губернях маёнткаў у стогадовае арэнднае ўладанне ці спадчыннае". Але гэты так званы закон аб ленных маяратах быў амаль не рэалізаваны. У 1835 — 1839 гг. П.Дз.Кісялёў, у руках якога аказалася кіраванне канфіскаванымі маёнткамі, даследаваўшы іх становішча, прыйшоў да вы­сновы, што план стварэння маяратаў не можа быць паспяхова ажыцдёўлены па прычыне раздробленасці ўладанняў. Ён прыняў энергічныя меры да адмены гэтага плана. Супраць курса Кісялёва рашуча выступілі кіеўскі Д.Г.Бібікаў і віленскі Ф.Я.Міркавіч генерал-губернатары, якія патрабавалі неадкладнай пе-радачы канфіскаваных і ўсіх арэндных казённых маёнткаў "карэнным рускім дваранам у выглядзе маяратаў". У ходзе разгорнутай палемікі Кісялёў пераканаў Мікалая I, што ажыццяўленне плана стварэння маяратаў, акрамя выдаткаў казны, выкліча ўсеагульнае абурэнне сялян і падарве іх "прывязанасць да ўрада". Указ 23 чэрвеня 1846 г. залічваў у склад дзяржаўных маёмасцяў усе канфіскаваныя маёнткі.

У другой палове 30-х гг. XIX ст. рабіліся спробы прамога перасялення на Беларусь і ў Літву рускіх правас-лаўньгх сялян, якія, на думку віленскага генерал-губерна-тара М.А.Далгарукава і падтрымаўшага яго Камітэта па справах заходніх губерняў, прынеслі б "з сабою... нашу мову, нашы звычаі і адданасць рускіх прастолу". У лютым 1836 г. урад зацвердзіў Палажэнне аб перасяленні рускіх сялян у Віленскую, Гродзенскую і Мінскую губерні і Беластоцкую вобласць.

Сярод дзяржаўных сялян Калужскай, Курскай, Арлоўскай і Пскоўскай губерняў быў аб'яўлены набор жа-даючьгх перасяліцца на Беларусь і ў Літву. Нягледзячы на вострае малазямелле, сяляне, не давяраючы ўладам і маючы "самае ня­выгаднае паняцце аб тамашнім краі", адмаўляліся перасяляцца. Замест мяркуемых дзесяці тысяч душ набрало-ся ўсяго некалькі соцень. На самой справе перасялілася крыху больш чым 150 душ мужчынскага полу.

Раскіданыя дробнымі групамі па тэрыторыі Беларусі і Літвы, рускія сяляне не маглі доўга захоўваць сваю "сама-быт­насць" і непазбежна раствараліся ў масе мясцовага насельніцтва. Таму Заходнім камітэтам было прадпісана знаходзіць "магчымасці пасялення не менш чым па 200 душ селішчы з пабудовай грэка-расійскай царквы". Аднак здзяйсненне такога задания аказалася не пад сілу мясцовым уладам, перш за ўсё па прычыне малазямелля бела-рускага і літоўскага сялянства.

У ніфікатарская дзейнасць Заходняга камітэта хоць і мела вынікі, але не магла хутка ліквідаваць асаблівасці беларускіх зямель і выкараніць тут апазіцыйныя настроі. Шляхецкія рэвалюцыянеры са свайго боку таксама ўлічылі ўрокі паўстання. Іх рух, асабліва ў 40-я гг., дэмакратызаваўся і радыкалізаваўся, набьгў антыпрыгонніцкі характар. У ім удзельнічала ўсё больш прадстаўнікоў разначыннай інтэлігенцыі, якая імкнулася павесці за сабой сялянскія масы.

Шляхецкая паўстанцкая эміграцыя, што асела пераважна ў Францыі, першапачаткова не губляла надзей на ўзнаўленне ваенных дзеянняў і засылала на Беларусь сваіх эмісараў. Сярод іх быў ураджэнец Слонімшчыны Міхал Валовіч (1806 — 1833), які ў сакавіку 1833 г. тайна вярнуўся на радзіму, сфарміраваў у асноўным з сялян уласнай вёскі невялікі атрад і ажыццяўляў партызанскія дзеянні ў Слонімска-Наваградскай акрузе. Мэтай сваей барацьбы ён лічыў вызваленне сялян і абвяшчэнне Беларусі і Літвы дэмакратычнай рэспублікай. Аднак ужо ў маі "экспедыцыя Валовіча" была ліквідавана ўладамі.

Студэнт Медыка-хірургічнай акадэміі ураджэнец Піншчыны Франц Савіч (1815 — 1845) заснаваў у 1836 г. у Вільні "Дэ­макратычнае таварыства", члены якога прапагандавалі ідэі дружбы народаў у барацьбе супраць царыз-му, стаялі за вы­зваленне сялян і надзяленне іх зямлёй. "Ліцвін, валынец, падайце ж мне рукі... Царам — на згубу, панам — для навукі", — заклікаў Савіч у сваім вершы "Дзе ж тое шчасце падзелася?.." Праз тры гады ўдзельнікі гэтага таварыства былі арыштава­ны.

У 1846 — 1849 гг. у Вільні, Мінску, Гродне, Лідзе, Ашмянах і іншых гарадах існавала тайная арганізацыя "Саюз свабод­ных братоў", якая налічвала каля 200 членаў. Вялася прапаганда сярод салдат і афіцэраў мінскага гарнізона, выраблялася зброя. На развіццё грамадскага руху мелі вялікі ўплыў палітычныя падзеі, перш за ўсё рэвалюцыі 1848 — 1849 гг. у За­ходняй Еўропе, і толькі прысутнасць вялікай колькасці царскіх войскаў прадухіляла на беларускіх землях масавыя выступленні.

Беларуская нацыянальна-дзяржаўная ідэя ў грамадскім руху канца XVIII — першай паловы XIX ст. яшчэ не аформілася, але калі дзекабрысты наогул ігнаравалі нацыянальныя правы беларускага і ініпых народаў Расій-скай імперыі, то ўдзельнікі гурткоў і арганізацый, створаных на мясцовай, хаця і моцна спаланізаванай глебе, праяўлялі так званы "літоўскі сепаратызм", любілі родны край, што пры збліжэнні іх з беларускай сялянскай масай стварала неабход­ныя перадумовы для фарміравання такой ідэі і выдзялення яе як самастойнай у недалёкай будучыні.

20. Крызіс прыгонніцкай сістэмы у пачатку 19 ст. аграрная рэформа 1861г і яе ажыццяуленне на Беларусі.

1. Стан сельскай гаспадаркі ў першай палове XIX ст. характарызаваўся пачаткам крызісу феадальна-прыгонніцкай сістэмы. Гэтая сістэма была заснавана на фальваркова-паншчыннай гаспадарцы і поўнай асабістай залежнасці сялян ад памешчыкаў. Фальваркова-паншчынная сістэма была ўве-дзена яшчэ ў 1557 г. пры вялікім князе літоўскім і каралі польскім Жыгімонце II Аўгусце і вядома пад назвай аграрнай рэформы «Устава на валокі». Хуткае пашырэнне ў Беларусі фальваркаў (памешчыцкіх гаспадарак, прадукцыя якіх прызначалася на продаж) прадвызначыла рост попыту на сельска­гаспадарчую прадукцыю ў Заходняй Еўропе.

Уся прыдатная для апрацоўкі памешчыцкая зямля знахо-дзілася ў карыстанні сялян, якія за тэта выплачвалі памешчы-ку грашовы (чынш) ці натуральны аброк (даніна прадуктамі). У адрозненне ад еўрапейская часткі Расіі большасць сялян пас­тупова пераводзілася з аброку на паншчыну — апрацоўку памешчыцкай зямлі. Абсалютная большасць памешчыцкіх гас­падарак вялася на аснове паншчыны. У сярэдзіне XIX ст. сялянскім гаспадаркам, якія мелі надзел у адну валоку (мера плошчы, роўная 21,36 га) прызначалася 12 дзён паншчыны на тыдзень (па 6 дзён мужчынскай і жаночай). Была распаў-сюджана прымусовая аддача памешчыкамі сваіх сялян на розныя будаўнічыя работы. Такія ўмовы працы не выклікалі ў сялян ніякай матэрыяльнай зацікаўленасці.

Маючы ў сваім распараджэнні сотні і тысячы прыгонных, памешчыкі, у пераважнай большасці, не імкнуліся да набыцця сучаснай тэхнікі і палепшаных прылад працы, паколькі гэта рэзка павышала затраты на вядзенне гаспадаркі. Зямля працягвала апрацоўвацца традыцыйнымі прыладамі працы (саха, барана). Толькі ў буйных гаспадарках выка-рыстоўвалі жалезныя плугі, жнейкі, малацілкі, веялкі. У боль­шасці сваей сельскагаспадарчая праца працягвала заставацца ручной.

Аснову эканомікі складала ворнае (пашэннае) земляробства. Асновай земляробства была вытворчасць збожжа, у першую чаргу жыта. У адрозненне ад еўрапейскай «бульбянай рэвалюцыі» у першай трэці ХІХ ст. у Беларусі бульбай засявалася толькі 4% зямлі на сялянскіх надзелах, пры тым што адна дзесяціна, засеяная бульбай, магла пракарміць та­кую ж коль­касць людзей, як тры дзесяціны, засеяныя пшаніцай. Як тэхнічная сыравіна, бульба на адной дзесяціне пры перапрацоўцы яе на гарэлку давала памешчыкам прыкладна ў чатыры разы болыц даходу, чым дзесяціна, засеяная жытам. Таму пашы­ралася такая галіна, як вінакурэнне (перапрацоўка бульбы на гарэлку).

Важнай крыніцай даходаў памешчыкаў стала льнаводства. Пашыралася вытворчасць пянькі, якая па Дняпры адпраўля-лася на патрэбы Чарнаморскага флоту. Дарэчы, суднабудаўнічая верф, заснаваная ў Крычаве фаварытам Кацярыны II графам Р.А.Пацёмкіным, перапрацоўвала пяньку на палатно і канаты для суднаў.

3 канца 30-х гг. ХІХ ст. у памешчыцкіх гаспадарках пачалі сеяць цукровыя буракі, якія на цукраварных заводах пера-працоўваліся на цукар.

ЧТО ПРОИСХОДИТ, КОГДА МЫ ССОРИМСЯ Не понимая различий, существующих между мужчинами и женщинами, очень легко довести дело до ссоры...

Что способствует осуществлению желаний? Стопроцентная, непоколебимая уверенность в своем...

Что делать, если нет взаимности? А теперь спустимся с небес на землю. Приземлились? Продолжаем разговор...

ЧТО И КАК ПИСАЛИ О МОДЕ В ЖУРНАЛАХ НАЧАЛА XX ВЕКА Первый номер журнала «Аполлон» за 1909 г. начинался, по сути, с программного заявления редакции журнала...

Не нашли то, что искали? Воспользуйтесь поиском гугл на сайте: