КЪАТХЪЭН НАЗИР ЗЭРЫМЫПСЭУЖРЭ ИЛЪЭС 70 ИРОКЪУ

IуэрыIуатэр, уэрэдыр сыт щыгъуи пропагандэу щытащ. Абыхэм зи телъхьэ лъэныкъуэр ягъэфIри, зи бийр яуб. Ауэ тIум щыгъуэми ахэр тхыдэу къонэ. Апхуэдэт граждан зауэм щыгъуи. Къатхъэн Назир и цIэр къызыхэщ уэрэдитI я гугъу тщIынщ, тIури граждан зауэм хэтахэм, лъэныкъуэ зырызымкIэ щытахэм яусауэ.

Къатхъэн Назир шэрихьэтыдзэкIэ еджэу, къэрэхьэлъкъыдзэм и унафIэщIу щытащ. Мэздэгу адыгэ Серебряков (Даутокъуэ) Заурбэч ревоюцэм и бийуэ кIэдетыдзэ зэришэу, революцэм и телъхьэхэр зэтриукIэу хэкум итащ.

Серебряков Псыхуабэ къыщежьэу Къэбэрдейм къыщихьам Назир и шэрыхьэтыдзэр абы езауэурэ икIуэтри, ШэшэнымкIэ кIуащ. Серебряков иужькIэ хэкур иубыдри, къэбэрдейуи, джылахъстэнейуи куэдым я щхьэр пилъащ. Абыхэм яхэтащ Жанхъуэтхьэблэ (иджы Псыгуэнсу) щыщу Бекъалды Темыркъанрэ Мэзан Темыркъанрэ, Мыкъуэ Хьэжбий чищэ еуащ.

Бекъалды Темыркъан и щхьэр щIыпалъам теухуа хъыбар щыIэщ. Псыхуабэ Серебряков революцэм и бийуэ дзэ къыщызэригъэпэщауэ, лIыкIуэ ягъэкIуэн хуей мэхъу, Къэбэрдейм къимыхьэну жраIэну. Хэт кIуэн, щыжаIэм, сэ сыкIуэнщ, жиIащ Бекъалды Темыркъаным. Темыркъан Серебряков деж щIыхьэри, тхылъыр иритащ «Къэбэрдейм укъимыхьэ, дынозэуэнущ!» жиIэу иту. Зратам и къарум къигъэгугъэрти, «Сэ къыспэувын большевик Къэбэрдейм къыздикIар дэнэ?» жиIэри ину дыхьэшхащ.

Бекъалдыри гушхуэ зыкIуэцIылът. «Сэ ар сщIэркъым, мы тхылъыр хьыи ет, жаIати, къыпхуэсхьащ. И щхьэр къытхуэхь жаIамэ, уи щхьэр сымыхьтэм, тхьэр згъэпцIат, Даутокъуэ», - жиIэри къыщIэкIыжащ. «Фыубыд а большевикыхьэр!» - Серебряков кIиящ. АрщхьэкIэ, Темыркъан и шым зридзщ, и кIэрахъуэмкIэ яхэуэри, къыщIэпхъуэжащ.

ИужькIэ, Серебряков хэкур иубыдри, Бекъалды Темыркъан тIасхъэщIэхыу къуажэм къыдэнауэ, гъэпщкIуауэ дэсти, бзэгукIэ ирагъэубыдри, и щхьэр палъащ.

Даутокъуэ Заурбэч дахэу адыгэ къафэ къафэрт, Iэзэу ислъэмей ищIырт. Ауэ къызыдэфэр зы къэбэрдей къафэ закъуэт. «Феуэ си къафэм!» - жиIэрти, и кIэрахъуэжьыр кърихырти, Iэнэм трилъхьэрт. А къафэр шэрджэс пшынауэхэм я деж щыттхыжауэ щыIэщ, «Бандэ къафэ» фIащыжауэ.

Серебряков Къэбэрдейр иубыдауэ, езыр къафэу, цIыхухэр зэтраукIэу хэкум щитам, абы и дзэм хэта хъунщIакIуэхэм мы уэрэдыр яусащ.

1. Е уэредэ, Къатхъэнхэ я унэри-тIэ,

Ай, ай, топкIэрэ накъутэ,

КIэрэфхэ фи дыщэ Iэлъынри, рэ-мей,

Къалмыкъыжьым евгъэкъутай.

2. Е уэредэ, Къатхъэн Назирри, уей,

Ай, ай, властым щIобэг,

КIэдетыжьурэ зигу бэгаижь къомыми-тIэ,

Хьэжмэт и фэууэ иракъухьай!

3. Е уэредэ, Къатхъэнхэ шыгъуабжэри-тIэ, ай,

Ей дуней, нахъутэм къыдоджэгу,

Большевикым дэ дадэджэгунути, ай, ай,

Ей дуней, зы дымыгъуэтыж!

4. Е уэредэ, Серебряковыми, ай.

Ай, ай, дыкъызэхуегъэс,

Тхьэм емыплъу зэхуэса къомхэми-тIэ,

Дуней, Къэбэрдейр дагъэунэхъуащ!

5. Е уэредэ, мыр Къатхъэн Назирыми-тIэ,

Ай-ай, мыр босяк зэрешэ,

И ныбжькIэ отряд зезышэри, уей дуней,

Ай дуней, Серебряковщ.

6. Е уэредэ, мелуан топыжь гущэри-тIэ,

Уей дуней, Iуащхьэмахуэ щыхотIэ,

Къэбэрдейм хьэхэурэ щIэфтIахэри, дуней,

ШтыккIэрэ дэ къыщIэтхыжай!

7. Е уэредэ, Къалмыкъ БетIалми-тIэ,

Ай дуней, алътымыр и пащIэ,

МыдэкIэрэ пащIэр зыгъэкIри, рэ-дуней,

Ай дуней, Серебряковырщ.

8. Е уэредэ, Тэучаш Абуми-тIэ,

Ай-ай, фызищ зэрешэ,

МыдэкIэ Мэздэгу къитшами, дуней.

Хэку мыгъуэми дэ дришыжай!

Мы уэрэдыр магнитофонкIэ дигъэтхыжащ Астемырей щыпсэуа зи ахърэтыр дахэ хъун КIэрэф Шумэхъан.

Уэрэдым зи гугъу ищI «Къэрэфхэ фи дыщэ Iэлъыныр Къалмыкъыжьыми евгъэкъутай» жыхуиIэм хъыбар иIэщ. Серебряков хэкур иубыдын ипэкIэ, большевикхэм Къэбэрдейр щаIыгъам, КIэрэф уэркъхэм япхъу Къалмыкъ БетIал къишауэ щытащ. Къэбэрдей уэркъхэм къахэкIа КIэрэфхэ я пхъур къалмыкъ лъэпкъым къыхэкIа БетIал хуамыгъэфащэу арат.

Серебряков дахужу Совет властыр увыжа нэужь, «уи фызыр уэркъыпхъущ» жаIэу ираудэкIынути, иригъэкIыжауэ игъэIури, КIэрэфхэ я пхъур Владикавказ ишэри дигъэтIысхьащ. Езым Къундетхэ я ныса урыс фыз къишэри, тIури иIащ. КIэрэфхэ я пхъум щэхуу кIэлъыкIуэу, зыхуей хуимыгъэныкъуэу, етIуанэ фызу екIуэкIащ.

Адыгэхэм фыз куэд къашэ хабзэтэкъым. И фызыр мылъхуэмэ, иригъэкIыжырти, нэгъуэщI къишэрт, е, езы фызым и чэнджэщкIэ, и лIыр хуит ищIырти, тIуанэ трищIэрт. Апхуэдэу мыхъуу, Тэучэш Абу, адыгэ хабзэм ебакъуэри фызищ къишати, аращ «Тэучэш Абум фызищ зэрешэ», жаIэу уэрэдым щIыхалъхьар.

Серебряков хэкур иубыдауэ щыщытам хэти гуфIэри ифIэфIыпсу гухьащ, хэти зыкIи хуэмейуэ, залымыгъэкIэ и дзэм хигъэхьащ. Мис а щхьэхуимыту абы и дзэм хишауэ щытахэращ, шэч хэмылъу, щхьэпыупщIыр щыщIэпхъуэжым «Мэздэгу къитшам хэкум дришыжащ», жаIэу тхьэусыхэу уэрэдым хэзылъхьахэр. Апхуэдэу щIыжаIар Серебряков мэздэгу адыгэхэм зэращыщым щхьэкIэщ. Генерал-лейтенант Серебряков (Даутокъуэ) Заурбэч щIэпхъуэжа нэужь Царицын и гъунэгъуу Салъ губгъуэм щаукIащ, и хьэдэр и гъусэхэм къашэри, Брамтэкхъэм (Вольный Аул) щыщIалъхьэжащ.

ЕтIуанэ уэрэду Назир и цIэр къызыхэщыр, Совет властыр ува нэужь, Болэтей къуажэм (Джылахъстэней) щыпсэуа Хамэ Илэ иусащ. Ар зэрыхъуар мыращ: зэгуэрым Лыкъуэжьхэ я хьэщIэщыжьым ефэ щызэхэтт. Абы щIэст революцэм, граждан зауэм жыджэру хэта Багъэтыр Ахьмэдхъан. Абы яхэст IуэрыIуэдз, гушыIэрей Хамэ Илэ. Ахьмэдхъан лулэ дахэкIэ тутын ефэрт. «Уи лулэр къызэт» жиIэри Илэ Ахьмэдхъан елъэIуащ. «Властыр къэзыхьыжа большевикхэр дыхэту уэрэд тхуэуси, шы уэстынщ, лулэри нытеслъхьэнщ», - жиIащ Ахьмэдхъан. Апхуэдэу щызэрыгъэгугъэм, Илэ мы уэрэдыр иусащ:

1. Гугъуехьым ныщIапIыкIахэм

Мы махуэхэм замыгъэхьэкъуэ,

Къуажэпщыр зытеса шыжьым

И щхьэ тIэкIур хуагъэуназэ.

Властыр дэ тхурепсэу!

2. Къэрэшейхэ фи Хьэжумарри,

Уей, дуней, лIыхъухэм я пашэ,

Шу гупыр тхуэзыгъэгъуазэ

Багъэтырхэ фи Ахьмэдхъанщ.

Ахьмэдхъан дэ тхурепсэу!

3. Багъэтырхэ фи шыгъуабжэжьыр

Уей, дуней, жагъэм хуэнахуэ,

МыдэкIэ зи лIыгъэр нахуэр -

Багъэтырхэ фи Ахьмэдхъанщ!

Ахьмэдхъан дэ тхурепсэу!

4. Багъэтырхэ фи пулеметри

Нэзрэн щывогъэлъагъуэ,

Хьэжумар щытлъэгъужам

Ди адэ-анэ къэтэджыжат!

Хьэжумар дэ тхурепсэу!

5. КIыщ Лыгуэ и саур уанэми

Шыбгхэри нырегъэухуэ,

Дэ къуршыщхьэм дыщырахуам

Гуэщокъуэ фIыщIэ къихьат!

Гуэщокъуэ дэ тхурепсэу!

6. Къуэкъуэжьу зи уз кIуэдынымэ

Тутнакъхэр кърегъэутIыпщри,

Назирыр къыщысыжам

Дэ ди бзэр къиутIыпщыжат!

Назирыр дэ тхурепсэу!

7. Къатхъэнхэ фэ фи Назирмэ

Границэм андез къыщещтэ,

Налшык къалэр къэзыщтэжар

Къатхъэнхэ фэ фи Назирщ.

Назир дэ тхурепсэу!

8. Хьэбалэ и пащIэкIитIымэ

А махуэм зыкърегъасэ,

Псыхуабэ къызэрысыжу

Зауэшхуэр къызэхеублэ!

Хьэбалэ дэ тхурепсэу!

9. Астемырхэ фи пщышхуэжь къомыр

Хьэуазэм тхущIэзыгъэс,

Астемырхэ фи гуащэжь къомыр

ЛъэIуакIуэ тхудэзыгъэкI.

Хьэбалэ дэ тхурепсэу!

Мы уэрэдыр дэ къыджаIэжащ Хамэ Илэ и къуэхэм, абыхэм фIыщIэшхуэ яхудощI.

Арати, Багъэтыр Ахьмэдхъан и лъэIур Хамэ Илэ игъэзэщIащ: уэрэдыр иусащ. ЦIыхубэм япхъуатэри, дэнэкIи щыжаIэу щIадзащ. Ауэ Багъэтырым Хамэр къызэригъэгугъауэ щыта шымрэ лулэмрэ иритыжакъым. Апхуэдэу щыхъум, Илэ уэрэдым мыпхуэдэу хилъхьащ:

Уэредэ, КъызларкIэ уокIуэри

Куэпкъыщхьэм шэр къыхогъасэ.

Хамэ и къуэр зытесын шы щхьэ

Ныбжьэгъухэм зыхагъэхьэжкъым!

Властыр къахьыжауэ, фIыуэ зэуауэ псори уэрэдым хэтт: Къэрэшей Хьэжумари, Къатхъэн Назири, Багъэтыр Ахьмэдхъани, Беслъэней Хьэбали, Гуэщокъуэри, Къуэкъуэжьри. Ауэ а уэрэдым Къалмыкъ БетIал хэттэкъым. Ар абы къыпхуидэнт? Революцэм, граждан зауэм жыджэру хэта, «сэ уэ пхуэдэу сызэуакъэ!» - жызыIэу къыпэпсэлъэжыну шэч зыхуищI псори игъэтIысрэ зэтриукIэу щIидзащ властыр зыубыда Къалмыкъым, «народым и бий!» фIищурэ. Зи гугъу сщIа большевикхэр псори зыр зым иужь иту игъэтIысауэ, чэзур Ахьмэдхъан деж къэсри игъэтIысащ. Уэрэдыр зыусауэ щыта Хамэ Илэ ягъэтIысынкIэ шынэжри, уэрэдым мыпхуэдэу хилъхьэжащ:

Лыкъуэжьхэ я хьэщIэщыжьым

КъулътыкъукIэ сыщогъэгугъэ,

Народыр зэрыгугъауэ

Багъэтырыр укъыщIэкIакъым!

ИщхьэмкIэ зи гугъу тщIа Серебряков и дзэм яуса уэрэдми, Хамэ Илэ иусами Къалмыкъым табу трилъхьэри, ГПУ-м жрамыгъэIэурэ цIыхухэм ящыгъупщэжауэ щытащ.

Къатхъэн Назир хьэрыпыбзэ еджат, хьилмышхуэ бгъэдэлът. Езыр лIыхъужьу, дзэзешэ Iэзэу, зауэ Iуэхум и фIыр хищIыкIыу, губзыгъэу, псори зригъэдэIуэфу зэманым и пэрыт цIыхут. Уэрэдым зэрыхэтщи, Налшык къалэр къэзыщтэжауэ щытари Назирщ.

Си къуэш нэхъыжь КъардэнгъущI Мышэ хэтащ Назир и дзэм, и пэм къыщыщIэдзауэ и кIэм нэс. Назир щхьэкIэ абы гъэщIэгъуэн куэд жиIэжырт. Абыхэм ящыщ зыщ мыр: «Налшык къэдубыдыжыну дызауэурэ дыкъыздэкIуэжым, Аргудан деж Назир и шыр щаукIат. И зауэлIхэм ящыщ куэдым я шым зыкърагъэлъэтэхат Къатхъэныр ягъэшэсыну. АрщхьэкIэ, зыми иш къыIихын имыдэу, лъэсу Аргудан дыхьэри, мыпхуэдэу къызэхуэсахэм захуигъэзащ: «Нобэ Налшык къэтщтэжынущ, зыш къызэфти пщэдей къыфхуезгъэшэжынщ», - жиIэри.

Аргудандэсхэм Назир ягъэунэхуну мурад ящIагъэнт. Шы мыгъасэ емылыдж лIиплIым аркъэн тIуащIэкIэ яIыгъыу къыхуашащ: «Мыр шы пхуэмыхъумэ, нэгъуэщI диIэкъым!» Шым зиукIыжырт, зритIэрти, къахэлъэрт. Назир шым бгъэдыхьащ, ебжу щIидзащ, игъэсабырри, кIэзызу къигъэнащ. «Лажьэ зимыIэ шым фежауэ и напэ тывох. Мыбы нэхъ Iэсэ дэнэ къифхын? Дахэщ, угъурлыщ!» - жиIэурэ Iэ дилъащ. «Тефлъхьэ уанэ!». ЗызыукIыжу къыхуаша шым зимыгъэхъейуэ уанэ тралъхьащ. И лъэрыгъымрэ и IумпIэмрэ яIыгъыу Назир шым ягъэшэсри, къулъшыкъушхуэм Аргудан дыкъыдэкIыжащ. Шэджагъуэ мыхъуу Нартан къуажэбгъум деж зэхэуэ диIэри, итIанэ Налшык дыкъыдыхьэжащ. Апхуэдэу Назир Налшык къищтэжат».

Къатхъэн Назир Адэлджэрий и къуэр 1871 гъэм Псыхъурей къуажэм къыщалъхуат. Илъэс 57-рэ фIэкIа мыпсэуауэ, 1928 гъэм цIыхубэм я насыпым щIэбэна, дзэзешэ ин Къатхъэн Назир Къалмыкъым иригъэукIащ, «сэ къыспэувыфынущ, цIыху куэд и лъэныкъуэщ, фIыуэ ялъагъу» жиIэри. Назир зэраукIрэ 1998 гъэм илъэс 70 ирокъу. Мы тхыгъэр а адыгэлI щэджащэм и фэеплъщ.

ДОТЭХУ И УЭРЭД

Дэ псоми фIыуэ зэрытщIэщи, ди адыгэ уэрэдхэр ди тхыдэм быдэу пыщIащ, къыгуэхыпIэ имыIэу. Тхыдэ лъабжьэ гуэрым къыщемыжьауэ е Iуэхушхуэ щыIа абы щхьэусыгъуэ хуэмыхъуауэ, зы уэрэди къежьауэ ди зэман кIуам къыхэбгъуэтэнукъым. Лъэпкъым и нэгум щIэкIа псори бэм ихъума ди уэрэдхэм къахощыж. Аращ уэрэдыр тхыдэм и гъуджэщ щIыжытIэр. Абы и лъэныкъуэкIэ хъыбархэм нэхърэ уэрэдхэр куэдкIэ нэхъ пэжщ. Апхуэдэщ мы зи гугъу тщIынури - «Дотэху и уэрэдыр». Гугухэ Дотэху революцэм и пэкIэ Кушмэзыкъуей хуабжьу хуэкъулейуэ дэсащ. Тыкуэнышхуэ, щхьэл хьэлэмэт иIащ.

Революцэри къэхъуащ, абы и ужьым кIэщIу иту граждан зауэри къыкIэлъыкIуащ. Дзэ плъыжьым и 11-нэ армэр хужьыдзэхэм ебгъэрыкIуэрт. КъакIуэрт ахэр зыхуэзэр зэтракъутэу. Къэбэрдей щIыналъэм гъунэгъу къыщыхуэхъум, ди пщыжь-уэркъыжьхэр щIэпхъуэу, НовороссийсккIэ хэкум щикIын хуейуэ ирихулIащ.

Дотэху, революцэм и бийуэ зыри имыщIами, мылъку къуэлъым и зэран къекIынкIэ шынэри, и тыкуэнышхуэр зэхуищIщ, и фитон лъагэшхуэм зридзэри дэжащ. Дэжщ, хужьыдзэм зыхигъэпшахъуэри, хэкум икIащ.

МыдэкIэ къэна и щхьэгъусэ Быхьэт (пшынауэ Iэзэт) пшынэ еуэу, и шыпхъу Муслъимэт абы жьэкIэ дежьууэ уэрэд яусащ. Уэрэд зи гугъу тщIым и макъамэр пасэм Адыгейм щаусауэ щыта «Мэремыкъуэм и уэрэдым» ейм зыкъомкIэ тохуэ. Ар гуIэгъуэ къэзыIуатэ гъыбзэм и макъамэщ.

Уэрэдыр псынщIэ дыдэу Къэбэрдейми Шэрджэсми щызэлъащIысащ. Ар пшынэм иралъхьэри, къафи ящIыжащ. ИужькIэ «Дотэху и къафэ» жаIэу дэнэ лъэныкъуэкIи щагъэзащIэ хъуащ. Уэрэдыр лIэужьыгъуэ Iэджэу зэщхьэщыкIауэ иджыри пшынауэ куэдым ягъэзащIэ. РадиокIи къату зэхэфхагъэнщ, ПщыхьэщIэ Мухьэжыр игъэзащIэу. Ауэ псом нэхърэ нэхъыфIу мы къафэр зыгъэзащIэр Иорданием щыпсэу Iэбыдэ Хьэбидэтщ.

Мы «Дотэху и уэрэдыр» къежьэнутэкъым, езы Дотэху хэкум имыкIыжамэ. Дотэхуи хэкур ибгынэн хуей хъунутэкъым, граждан зауэр мыхъуамэ. Аращ-тIэ, дунейм къыщыхъу псори зыгуэркIэ зэпыщIащ. Ахэр ди блэкIащ, ди тхыдэщ, зэпхъуэкIи хъунукъым.

Мы уэрэдым и ныкъуэр сэ сыщыцIыкIум си къуэш Бэчмырзэ жиIэжу зэхэсхыу щытауэ сигу къинэжати, радиом щезгъэтхыжащ, адрей и ныкъуэр Аргудан къуажэм щыщ Сэбаншы Михаил жиIэжу Нало Заур магнитофонкIэ итхыжауэ, тхылъ дгъэхьэзырым тIури теддзэнущ. Мыращ а уэрэдым щыщу сэ сщIэжыр:

1. ИпщэкIэ сыдэплъеямэ,

Коммунэхэр пшагъуэ гуэрэнымэ,

Дотэхур шу гуэрэнышхуэу

КубанскэмкIэ екIуэкIыжа мыгъуэщ.

2. Дыщэурэ си Iэлъын дахэри

Iэрызохри куэщIым изодзэ,

Дотэхур си гум къридзэмэ,

Си фэ дахэм зызэредзэкI мыгъуэ.

3. Мофурэ си бостей фIыцIэр

ЩIы фIыцIэжьым нытызолъафи,

Коммунистхэр си гум дэзгъафэурэ,

Дотэхур си фэм къеIуатэр сэ.

4. Мофурэ си бостей фIыцIэри

ЩIы фIыцIэжьым нытызолъафэри,

Дотэхум къысхуилъэфахэри

Коммунистхэм ялъэфыжа мыгъуэщ.

5. Жэзурэ си сэмэварри

Бахъаем къызэгуеудри,

Си гущхьэр зэгуэмыудурэ

Дотэхур фэ къысхуэфшэж мыгъуэ!

Иджы мыдрейр Сэбаншы Михаил жиIэу зэратхыжаращ:

1. Хужь-хужьурэ си бостей цIыкIур

ЩIы фIыцIэжьымэ нытызолъафэри,

Си гъащIэмэ къэслъэфа тIэкIури

Коммунистым ялъэфыжа мыгъуэт.

2. ВальцовкIэурэ мы ди щхьэлышхуэмэ

Вабдзэуэ куэдым загъэкIэрахъуэри,

КIэдетхэр къэкIэрэхъуэжтэмэ,

Дотэхури къыздахьыжынтэкъэ.

3. МыдэкIэрэ, си туфлъэ цIыкIур,

Уей дуней, лъэдакъэ лъагэрэ,

МыдэкIэ, фитон лъагэшхуэмкIэри

Дотэ закъуэр ису даша мыгъуэщ.

4. МыдэкIэрэ, си щхьэцыгъуэшхуэри,

Уей дуней, си плIэм дэмыхуэрэ,

Си Дотэхур си гум къридзэми

Сэреижьымэ сыдэмыхуэж мыгъуэ.

«Адыгэ псалъэ», 1997 гъэм мэлыжьыхьым и 26.

Что способствует осуществлению желаний? Стопроцентная, непоколебимая уверенность в своем...

ЧТО ПРОИСХОДИТ, КОГДА МЫ ССОРИМСЯ Не понимая различий, существующих между мужчинами и женщинами, очень легко довести дело до ссоры...

Система охраняемых территорий в США Изучение особо охраняемых природных территорий(ООПТ) США представляет особый интерес по многим причинам...

ЧТО И КАК ПИСАЛИ О МОДЕ В ЖУРНАЛАХ НАЧАЛА XX ВЕКА Первый номер журнала «Аполлон» за 1909 г. начинался, по сути, с программного заявления редакции журнала...

Не нашли то, что искали? Воспользуйтесь поиском гугл на сайте: