Сдам Сам

ПОЛЕЗНОЕ


КАТЕГОРИИ







АДЫГЭ IУЭРЫIУАТЭМ КЪЫЗЭРЫХЭЩЫР





ЕПЛIАНЭ IЫХЬЭ

 

 

ТХЫДЭМ И КЪЭХЪУКЪАЩIЭ ИНХЭМ

ТРАУСЫХЬА АДЫГЭ УЭРЭДХЭР

 

УРЫС-КАВКАЗ ЗАУЭР

РЕВОЛЮЦЭМРЭ ГРАЖДАН ЗАУЭМРЭ

КЪАДЭХЪУА АДЫГЭ УЭРЭДХЭР

 

БОЛЬШЕВИКХЭМ Я УЭРЭД

 

Къэбэрдей-Балкъэр щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым и фонотекэм магнитофонкIэ ятхауэ хэлъу уэрэд кIапэ дрихьэлIащ, «Революционерхэм я уэрэдкIэ» еджэу. Ар езыгъэтхар Тэрч къалэ дэса Шэрыб Хъанийт. Уэрэдыр революцэм хэта большевикхэм ятеухуат. Ауэ Хъаний яригъэтхыжар мащIэ дыдэт. Уэрэдыр зэрыщыту зэфIэгъэувэжын щхьэкIэ къэлъыхъуэжын хуейт. Абы щыгъуэми, зыусари тщIэркъым. Арати, дылъыхъуэу щIэддзащ. Дежьэху къэс дыщIэупщIэурэ, Акъбащ Ипщэ щыщ КIэрэф Шумэхъан а уэрэдым щыщ кIапэлъапэ ищIэжу къыщIэкIри, ари ттхащ. Ауэрэ зетхьэурэ, Куян къуажэм щыщ Къущхьэбий Махъты дыщеупщIым, абы адрейхэм жамыIа едзыгъуэ зытIущ къыхилъхьащ.

Налшык къалэ дыкъэкIуэжауэ, а уэрэдым и гугъу Джэтэгъэжь Исмэхьил щыхуэтщIым, уэрэдыр зыусам и цIэмрэ зыщыпсэу къуажэмрэ къыджиIащ. Ар Терекскэ къуажэм щыщ Хамэ Болэтт. ИкIэщыпIэкIэ дыкIуащ Терекскэ къуажэм, ауэ дыкъыкIэрыхуат, Болэт щыIэжтэкъым. Болэт и къуэ Илэ зыщыхуэдгъэзам, адрейхэм жамыIауэ абыи ищIэж мащIэри къыхилъхьэжащ. Абы и ужькIи куэдрэ къэтлъыхъуащ, уэрэдым и псалъхэм щыщу къытIэрыхьэжар тфIэмащIэу, нэгъуэщIи къытхуэгъуэтыжын тфIэщIу, ауэ къытхуэгъуэтыжакъым.

Уэрэдыр иджы зэрыщытымкIэ мыкIыхь дыдэми, хэта псалъэхэм щыщ иджыри къэту къытфIэщI пэтми, дымыгъэкIуэдыжыпэу зэфIэдгъэувэжын щхьэкIэ, псоми жаIахэр зэхэдгъэувэжри, ар мыпхуэдэу хъужащ:

1. Гъугъуехьым ныщIапIыкIахэм

Мы махуэхэм замыгъэхьэкъуэ,

Къуажэпщыр зытеса шыжьым

И щхьэ тIэкIур хуагъэуназэ.

Властыр дэ тхурепсэу!

 

2. Къэрэшейхэ фи Хьэжумарыр,

Уей, дуней, лIыхъухэм я пашэщ,

Шу гупыр тхуэзыгъэгъуазэр

Бэгъэтырхэ фи Ахьмэдхъанщ.

Ахьмэдхъан дэ тхурепсэу!

 

3. Уэредэ, КъызларкIэ уокIуэри,

Куэпкъыщхьэм шэр къыхогъасэ,

Хамэ и къуэ зытесын шы щхьэкIэ

Ныбжьэгъухэм зыхагъэхьэжкъым.

Властыр дэ тхурепсэу!

 

4. Бэгъэтырхэ фи пулеметыр

Нэсрэн щывогъэлъагъуэ,

Хьэжумар щытлъагъужам

Ди адэ, ди анэр къэтэджыжат.

Хьэжумар дэ тхурепсэу!

 

5. КIыщ Лыгуэ и саур уанэм

Шыбгхэри нырегъэухуэ,

Дэ къуршыщхьэм дыщырахуам

Гуэщокъуэм фIыщIэ къихьат.

Гуэщокъуэр дэ тхурепсэу!

 

6. Къуэкъуэжьу зи уз кIуэдыным

Тутнакъхэр кърегъэутIыпщыр,

Назирыр къыщысыжам

Дэ ди бзэр къиутIыпщыжат.

Назирыр дэ тхурепсэу!

7. Къатхъэнхэ фэ фи Назирмэ

Границэм андез къыщещтэ,

Налшык къалэр къэзыщтэжар

Къатхъэнхэ фэ фи Назирщ.

Назирыр дэ тхурепсэу!

 

8. Хьэбалэ и пащIэкIитIым

А махуэм зыкърегъасэ,

Псыхуабэ къызэрысыжу

Зауэшхуэр къызэхеублэ.

Хьэбалэ тхурепсэу!

 

9. Астемырхэ фи пщышхуэжь къомыр

Хьэуазэм тхущIэзыгъэс,

Астемырхэ фи гуащэжь къомыр

ЛъэIуакIуэ тхудэзыгъэкI.

Хьэбалэ дэ тхурепсэу!

 

 

УЭРЭДЫМРЭ АБЫ И ТХЫДЭМРЭ

ДОТЭХУ И УЭРЭД

 

Дэ псоми фIыуэ зэрытщIэщи, ди адыгэ уэрэдхэр ди тхыдэм быдэу пыщIащ, къыгуэхыпIэ имыIэу. Тхыдэ лъабжьэ гуэрым къыщемыжьауэ е Iуэхушхуэ щыIа абы щхьэусыгъуэ хуэмыхъуауэ, зы уэрэди къежьауэ ди зэман кIуам къыхэбгъуэтэнукъым. Лъэпкъым и нэгум щIэкIа псори бэм ихъума ди уэрэдхэм къахощыж. Аращ уэрэдыр тхыдэм и гъуджэщ щIыжытIэр. Абы и лъэныкъуэкIэ хъыбархэм нэхърэ уэрэдхэр куэдкIэ нэхъ пэжщ. Апхуэдэщ мы зи гугъу тщIынури - «Дотэху и уэрэдыр». Гугухэ Дотэху революцэм и пэкIэ Кушмэзыкъуей хуабжьу хуэкъулейуэ дэсащ. Тыкуэнышхуэ, щхьэл хьэлэмэт иIащ.

Революцэри къэхъуащ, абы и ужьым кIэщIу иту граждан зауэри къыкIэлъыкIуащ. Дзэ плъыжьым и 11-нэ армэр хужьыдзэхэм ебгъэрыкIуэрт. КъакIуэрт ахэр зыхуэзэр зэтракъутэу. Къэбэрдей щIыналъэм гъунэгъу къыщыхуэхъум, ди пщыжь-уэркъыжьхэр щIэпхъуэу, НовороссийсккIэ хэкум щикIын хуейуэ ирихулIащ.

Дотэху, революцэм и бийуэ зыри имыщIами, мылъку къуэлъым и зэран къекIынкIэ шынэри, и тыкуэнышхуэр зэхуищIщ, и фитон лъагэшхуэм зридзэри дэжащ. Дэжщ, хужьыдзэм зыхигъэпшахъуэри, хэкум икIащ.

МыдэкIэ къэна и щхьэгъусэ Быхьэт (пшынауэ Iэзэт) пшынэ еуэу, и шыпхъу Муслъимэт абы жьэкIэ дежьууэ уэрэд яусащ. Уэрэд зи гугъу тщIым и макъамэр пасэм Адыгейм щаусауэ щыта «Мэремыкъуэм и уэрэдым» ейм зыкъомкIэ тохуэ. Ар гуIэгъуэ къэзыIуатэ гъыбзэм и макъамэщ.

Уэрэдыр псынщIэ дыдэу Къэбэрдейми Шэрджэсми щызэлъащIысащ. Ар пшынэм иралъхьэри, къафи ящIыжащ. ИужькIэ «Дотэху и къафэ» жаIэу дэнэ лъэныкъуэкIи щагъэзащIэ хъуащ. Уэрэдыр лIэужьыгъуэ Iэджэу зэщхьэщыкIауэ иджыри пшынауэ куэдым ягъэзащIэ. РадиокIи къату зэхэфхагъэнщ, ПщыхьэщIэ Мухьэжыр игъэзащIэу. Ауэ псом нэхърэ нэхъыфIу мы къафэр зыгъэзащIэр Иорданием щыпсэу Iэбыдэ Хьэбидэтщ.

Мы «Дотэху и уэрэдыр» къежьэнутэкъым, езы Дотэху хэкум имыкIыжамэ. Дотэхуи хэкур ибгынэн хуей хъунутэкъым, граждан зауэр мыхъуамэ. Аращ-тIэ, дунейм къыщыхъу псори зыгуэркIэ зэпыщIащ. Ахэр ди блэкIащ, ди тхыдэщ, зэпхъуэкIи хъунукъым.

Мы уэрэдым и ныкъуэр сэ сыщыцIыкIум си къуэш Бэчмырзэ жиIэжу зэхэсхыу щытауэ сигу къинэжати, радиом щезгъэтхыжащ, адрей и ныкъуэр Аргудан къуажэм щыщ Сэбаншы Михаил жиIэжу Нало Заур магнитофонкIэ итхыжауэ, тхылъ дгъэхьэзырым тIури теддзэнущ. Мыращ а уэрэдым щыщу сэ сщIэжыр:

1. ИпщэкIэ сыдэплъеямэ,

Коммунэхэр пшагъуэ гуэрэнымэ,

Дотэхур шу гуэрэнышхуэу

КубанскэмкIэ екIуэкIыжа мыгъуэщ.

 

2. Дыщэурэ си Iэлъын дахэри

Iэрызохри куэщIым изодзэ,

Дотэхур си гум къридзэмэ,

Си фэ дахэм зызэредзэкI мыгъуэ.

 

3. Мофурэ си бостей фIыцIэр

ЩIы фIыцIэжьым нытызолъафи,

Коммунистхэр си гум дэзгъафэурэ,

Дотэхур си фэм къеIуатэр сэ.

 

4. Мофурэ си бостей фIыцIэри

ЩIы фIыцIэжьым нытызолъафэри,

Дотэхум къысхуилъэфахэри

Коммунистхэм ялъэфыжа мыгъуэщ.

 

5. Жэзурэ си сэмэварри

Бахъаем къызэгуеудри,

Си гущхьэр зэгуэмыудурэ

Дотэхур фэ къысхуэфшэж мыгъуэ!

 

Иджы мыдрейр Сэбаншы Михаил жиIэу зэратхыжаращ:

 

1. Хужь-хужьурэ си бостей цIыкIур

ЩIы фIыцIэжьымэ нытызолъафэри,

Си гъащIэмэ къэслъэфа тIэкIури

Коммунистым ялъэфыжа мыгъуэт.

 

2. ВальцовкIэурэ мы ди щхьэлышхуэмэ

Вабдзэуэ куэдым загъэкIэрахъуэри,

КIэдетхэр къэкIэрэхъуэжтэмэ,

Дотэхури къыздахьыжынтэкъэ.

 

3. МыдэкIэрэ, си туфлъэ цIыкIур,

Уей дуней, лъэдакъэ лъагэрэ,

МыдэкIэ, фитон лъагэшхуэмкIэри

Дотэ закъуэр ису даша мыгъуэщ.

 

4. МыдэкIэрэ, си щхьэцыгъуэшхуэри,

Уей дуней, си плIэм дэмыхуэрэ,

Си Дотэхур си гум къридзэми

Сэреижьымэ сыдэмыхуэж мыгъуэ.

 

«Адыгэ псалъэ», 1997 гъэм мэлыжьыхьым и 26.

 

ХЭКУ ЗАУЭШХУЭМ И ЛЪЭХЪЭНЭМ КЪЕЖЬА УЭРЭДХЭР

Унэм сыкъыщIокI мыгъуэри

ПщIантIэм сыкъыдокIырэ,

Уэрамым сыроплъэри

Мурэ дэзмылъагъуэ.

Лъагъуныгъэм делэ уещI!

 

2. Си дарий шхыIэн мыгъуэри

Мамэ къысщIеупщIэрэ,

Мурэ къысщIэупщIэмэ,

СызэрыткIур жефIэ!

Лъагъуныгъэм делэ уещI!

Ди жагъуэ зэрыхъущи, мы уэрэдри и кIэм нэсу дагъэтхакъым. Мы уэрэдыр дагъэтхыжащ Уэщро Нащхъуэ къыхидзэу, Варий Ксенэ, Жэмкъураз Марие, Абрэдж Цацэ, Къашыргъэ Нюрэ сымэ ежьууэ. Ахэр псори абы щыгъуэ Арик къуажэм щыпсэуащ.

Лъагъуныгъэ уэрэдхэр гупитIу бгуэш хъунущ - хъыджэбзхэм яуса гупыр щхьэхуэу, щIалэхэм яуса гупри щхьэхуэу. Псалъэм папщIэ, «Катя и уэрэд» жыхуаIэ лъагъуныгъэ уэрэдыр зыусар щIалэщ.

СтIолым тетурэ си патифоным

Уэрэдхэр дахэу жызогъыIэ,

Уэ къызжепIа псалъэхэмкIэрэ уигу умыгъэныкъуэ,

Си псэр пытым ар сэ згъэзэщIэнщ.

Ежьу: А си Катя дахэ,

Иман уиIэмэ, дызэпумыгъэкI!

Янэр жьыщхьэматэу пIэрэ

Матэ къызитыну пIэрэ,

Щхьэлым сигъэкIуэну пIэрэ?

 

2. Гуащэ щхьэкIыхьыжьу пIэрэ,

Пхъэхь кIыхь къызитыну пIэрэ,

Псыхьэ сигъэкIуэну пIэрэ?

 

3. И къуэр жыIэдаIуэу пIэрэ,

Янэм едэIуэну пIэрэ,

«Жьыуэ тэдж» жиIэну пIэрэ?

 

4. Бригадирыр къаджэ мыгъуэм,

Янэр къызжьэхэлъэу

Лажьэ къызжиIэну пIэрэ?

 

5. Янэр анэ бзаджэу пIэрэ,

Дякум къыдыхьэну пIэрэ,

Сахэмызэгъэну пIэрэ?

 

6. Езыр трактористу пIэрэ,

Сабын къысхуихьыну пIэрэ,

ЖьыщIэ къызжиIэну пIэрэ?

Мы уэрэдыр пленкэм тредгъэтхащ Тхьэгъэпсэу Хъаний жиIэу, ПщыхьэщIэ Мухьэжыр пшынэкIэ дежьууэ.

АуаныщI уэрэд зыбжанэ къежьауэ жаIэу щытащ а зэманым. Фыз хуэмыхумрэ лIы щхьэхынэмрэ зэпрадзыжу жаIэу яуса гушыIэ уэрэд зыбжани ттхыжауэ щытащ, экспедицэ къыщыткIухьым. Апхуэдэ зы уэрэдщ зэщхьэгъусэ Ало ЛютIэрэ Хьэжгуащэрэ къыджаIар.

1. Сызыпылъыр мытутынафэ,

Сызыпылъри чэф хъуху емыфэ,

Сызыпылъыр дахащэу къофэ,

Укъэфэнум мыпхуэдэу къафэ!

 

2. Сызыпылъыр къэфэну щIидзэм,

Джэгу гъунэр зылъегъэIэскъэ,

Мырамысэ ишхыну щIидзэм,

ШыуаныщIэм зылъегъэIэскъэ!

 

3. Мэзым укIуэм, хьэм ущошынэ,

Мэз джэдуми укъырахужьэ,

Ди шыдыжьыр хьэм ебгъэшхынщи,

Азэлыхь, дыбгъэунэхъуамэ!

 

4. Хадэ пщIэгъуэм хьэмфIанэр дзагуэщ,

Гуэдз щIэгъуэм уи бгыр мэузрэ,

Дэ абыкIэ псэуа дыхъункъым,

Уэлэхьи, уизгъэкIыжынум!

 

5. Мэзым укIуэрэ чы къыумышэфым,

Чы къэшари бжыху умыхуфым,

ЩIы сэтейм бжьын зэрыщызмыщIэр

Арагъэххи уи гум къысхуеуэр!

 

6. Жэм шыным махуэр йогъэхьыр,

Трудодень къэхьын уи жагъуэщ,

Дэ абыкIэ псэуа дыхъункъым,

Уэлэхьи, уизгъэкIыжынум!

 

7. Фадафэм япэ уносыр,

Укъэсыжми сыкIуэцIокъухь, жи,

Уи хьэлыр зыхыумынэнум,

СикIыжыну сыкъызокIуэкIкъэ!

 

8. Джэдыр къакъэм, джэдэщым уокIуэ,

КъакIэцIари уи ныбэм макIуэ,

Дэ абыкIэ псэуа дыхъункъым,

Уэлэхьи, уизгъэкIыжынум!

 

9. Си мажьэр щхьэцым хокIуадэр,

Уи бэлыхьми сикIуэдыкIынущ,

Уи хьэлыр зыхыумынынум,

СикIыжыну сыкъызокIуэкIкъэ!

 

10.Си бгырыпхым едзых и мащIэщ,

НэхъыжьыфIхэм дегъэчэнджэщи

Пэрыт цIыхухэм щIакхъуэ къатетхыу

Колхоз хьэсэм дыздыхэгъэткъэ!

А зи гугъу тщIа ауаныщI уэрэдхэм ящыщ зыщ щIалэ хуэмыхур ауан зыщI уэрэдри. Мыри а зэман дыдэм къежьауэ щытащ.

1. Уи ныбжьэгъухэр зохьэзохуэр,

Ущхьэхыну ухуэмыхущ, жи,

СыпхуэмейкIэ сэ си Тобэщ, уой!

 

2. ЛэжьакIуэбэр жьырытэджщи,

Умытэджурэ жэщ уогъэхъури,

СыпхуэмейкIэ сэ си Тобэщ, уой!

3. Жылэ щIалэ къакIэрыхур

Жэщи махуи учэфыжьщ, жи,

СыпхуэмейкIэ сэ си Тобэщ, уой!

 

4. Колхоз щIалэхэри йоджэ,

Уэ еджахэми уащымыщи,

СыпхуэмейкIэ сэ си Тобэщ, уой!

 

5. Уэ уи вакъэм мэкъу къилэлым

Хьэблэ жэмыр уи ужь итщи,

СыпхуэмейкIэ сэ си Тобэщ, уой!

 

6. Колхозхэтхэм ауан ящIу

Уэ лэжьэкIэ зымыщIэжым

СыпхуэмейкIэ сэ си Тобэщ, уой!

 

7. Iэщым, гъавэм емылэжьым

Лажьэ Iуэхум ныхэмытым

Хэт уэ псэгъуу ныбдэкIуэнур, уой!

 

8. Хэт уэ псэгъуу ныбдэкIуэнур,

Хэт и пщащэ къыбдэкIуэнур?

СыпхуэмейкIэ сэ си Тобэщ, уой!

АуаныщI уэрэдхэм я гъусэу къежьауэ щытащ гушыIэ дахэ зыхэлъ уэрэд нэщхъыфIэхэри. Абыхэм цIыхухэм нэжэгужагъэ къыхалъхьэрт, гъащIэ хьэлъэр псынщIэ ящIырт, гузэвэгъуэр, зэман кIэщIкIэ нэхъ мыхъуми, ящигъэгъупщэрт. Апхуэдэщ «Сэлимэ пшынэ еуэнущ» жыхуаIэ гушыIэ уэрэд нэщхъыфIэр. Мыр жьэкIи жаIэу, пшынэми кърагъэкIыу къыдэфэу щытащ.

1. Салимэ пшынэ еуэнущ,

Сэ абы сыдежьуунущ,

ЕдэIуэну зыфIэмыфI фхэтым,

ЩIырекIи щIыбым дрет!

 

2. Сэ а пшынэм сыщыдежьукIэ,

Дыкъофэ, жыфIэу щIыкIейуэ зывмыщI,

Нэхъыжьхэм ягу зэвмыгъабгъэу

Дахэ-дахэу фыкъызэдэфэ!

 

3.Бостей цIыкIур зэрыджэдынэ,

Бостей цIыкIур зэрыджэдынэ,

Сызыпылъым и нэ цIыкIуитIыр

Игъэджэгуу джэгуакIуэ къокIуэ!

«Салимэ пшынэ уеуэнущ!» жыхуаIэ уэрэдыр дэзыгъэтхыжар Куба къуажэм щыщ Дал ФатIимэтщ, пшынэм еуар Машэжь Салимэщ.

А зэманым къежьа гушыIэ уэрэдхэм ящыщщ «Хъыджэбз гушыIэ уэрэд» жыхуаIэр. Мыбы и псалъэхэр зытхар КIыщокъуэ Алимщ.

1. Жьыбгъэр мащIэу удзым йоIущащэ,

Къохъу пщыхьэщхьэр, жьыбгъэр щIыIэ мэхъу,

ИIэт, ди хъыджэбзхэ, дэри дывгъэпIащIэт,

Ди IэнатIэм нобэ щIыдогъэгъу!

 

2. ДощIэ, дощIэ, уэ пщыхьэщхьэ хъумэ,

Жыг щIагъ щхъуантIэм укIуэрейуэ къэбублащ,

Сыт а жыгыр пщащэм уэри зыхуэпхъумэр?

Хэт нэкIущхьэр плъыжьурэ зыхуэблар?

 

3. Си ныбжьэгъухэ, жагъуэу фогушыIэ,

Сэ пщыхьэщхьэм хадэм сыт щысщIар?

ФIыуэрэ слъагъур икъукIэ жыжьэ дыдэ щыIэщ,

Ди бригадэм хэтмэ, фэри фщIэнт!

4. ДощIэ, дощIэ, махуэм ар мэлажьэ,

Жэщ зэрыхъуу хадэм ар къимыкI,

Ар пщыхьэщхьэм щэхуу къодэхащIэм,

Iуэху щыблэжькIэ дыпщIыхьэн тлъэмыкI.

«Хъыджэбз гушыIэ уэрэдыр» уэрэдыр ттхыжауэ щытащ БищIо Дыжьын къыхидзэу, Нат Музэ, БищIо МицкIэ, Тэхъу Розэ, Бэрау Хьэтэхъан, ХьэщIэлI Нэлжан, Мэремкъул Лаушэ сымэ ежьухэу. А зэманым абыхэм илъэс 17-18 я ныбжьхэт, езыхэри Старэ Урыху къуажэм щыпсэухэрт.

Хэку зауэшхуэм и лъэхъэнэм къежьауэ, жаIэу щыта уэрэдхэм а зэманым икъукIэ мыхьэнэшхуэ яIащ. ЦIыхухъухэр зауэм Iуту, унэ лэжьыгъэри губгъуэ лэжьыгъэри цIыхубзхэм я пщэм дэхуауэ, жэщ–махуэ ямыIэу щылэжьа илъэсхэм тегъэупIэу, тезыгъэгушхуэу яIар а уэрэдхэрщ. Ди нобэми абыхэм я мыхьэнэр кIуэдакъым, абыхэм къагъэлъэгъуэж ахэр щауса зэманыр зыхуэдэу щытар. А уэрэдхэр ди лъэпкъ культурэм и фIыгъуэхэм щыщ зы Iыхьэщ. ФIыщIэ ин яхудощI а зэманым ахэр къыджезыIэу дэзыгъэтхыжахэм, ахэр мыхъуам, а уэрэдхэр кIуэдыжынут.

 

Радионэтын,

«Хэку зауэшхуэм и лъэхъэнэм къежьа уэрэдхэр»,

сентябрым и 8, 22, 29, 1977 гъэ.

 

 

ДИ ЛЪЭХЪЭНЭМ И УЭРЭДХЭР

 

Гуманитарнэ къэхутэныгъэхэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр институтым IуэрыIуатэмкIэ и отделым «Адыгэ уэрэдхэмрэ пшыналъэхэмрэ» я фIэщыгъэцIэу тхылъышхуий игъэхьэзыращ, уэрэдхэм нотэхэр ящIыгъужрэ я псалъэхэр урысыбзэкIэ зэдзэкIыжауэ. Абы щыщу тхылъиплIыр дунейм къызэрытехьэрэ илъэс зыбжанэ мэхъу, абыхэм ящыщу иужьрей тхылъыр дунейм къыщытехьар 1990 гъэрщ.

А зэман лъандэрэ абы къыкIэлъыкIуэ тхылъитIыр Москва дэлъщ, къыдамыгъэкIыу. КъыщIыдэмыкIым и щхьэусыгъуэр зыми ищIэркъым. Ахэр псори адыгэ лъэпкъым - къэбэрдейхэм, бжьэдыгъухэм, шапсыгъхэм, абазэхэхэм, абазэхэм, беслъэнейхэм, кIэмыргуейхэм, шэрджэсхэм - и гъащIэм и кIуэцIкIэ зэхалъхьа уэрэдыжьхэрщ, абыхэм я гъащIэр, я къекIуэкIыкIар, я тхыдэр, я макъыр, я бзэр къэзыгъэлъэгъуэж уэрэдхэщ.

Ауэ а тхылъ гупым я кIэухыу ди зэманым и уэрэдхэри 303-рэ хъууэ дгъэхьэзырауэ институтым щIэлъщ.

«Ди зэманым и уэрэдхэр» жытIэу абыхэм щIафIэтщари, ахэр Совет лъэхъэнэм къежьахэщи, аращ. Пасэрей уэрэдхэм емыщхьу щIыщытар абыхэм нэмыщI купщIэрэ нэмыщI гъэпсэкIэрэ яIэ хъуащи аращ, нэхъ пасэм яусахэм елъытауэ. Мис а зэхъуэкIыныгъэу ди зэманым и уэрэдхэм ягъуэта щытыкIэм дыщытепсэлъыхьыну аращ мы ди тхыгъэм.

Дэтхэнэ зэхэтыкIэми езым и ухуэкIэ иIэжщ, езыр щыщыIэ зэманым ещхьыжу… Дэтхэнэ обществэми езым и уэрэд зэхелъхьэ, къегъэщI. Уэрэдыр зэманым быдэу епхауэ къожьэ. Щхьэж и классыр, и обществэр и уэрэдхэмкIэ егъэбжьыфIэ, егъэбыдэ. Езым и зэхэтыкIэр егъэбжьыфIэри и бийр еуб.

Граждан зауэм и зэманым, псоми зэрытщIэщи, зэрымыукIынкIэ Iэмал имыIэу гупитI зэпэувауэ щытащ: плъыжьхэмрэ хужьхэмрэ. Дунейр зэхъуэкIын хуейуэ зэманым къыщигъэувам, Къалмыкъ БетIалрэ Къатхъэн Назиррэ зы лъэныкъуэу, Серебряков (Даутокъуэ Заурбэч) нэгъуэщI зы лъэныкъуэу щызэпэувам, зэрызэзауэ Iэщэм нэмыщIауэ, уэрэди къагъэсэбэпыну мурад ящIауэ, мы уэрэдыр Серебряков и дзэм хуаусауэ щытащ:

Ей, дуней, уэр Къатхъэн Назирмэ, уей,

Рэ ией, уэр бэсяк зэрешэрэ,

МыдыкIэрэ лIыхъухэр тхузезышэри, рэ ией,

Уей, дуней, Сэрэбриковщ.

Уей, дуней, уэр Къатхъэнхэ я унэри, уей,

Рэ ией, топкIэрэ якъутэ.

КIэрэфхэ фи дыщэ Iэлъынри, рэ ией,

Къалмыкъыжьмэ щхьэ евгъэкъута?

Мы уэрэдыр къыджезыIэжар Акъбащ Ипщэ къуажэм щыщ КIэрэф Шумэхъанщ, къыджиIэжыфари мы едзыгъуитI къудейращ. Совет властыр къэува нэужь, уэрэдым табу тралъхьэри, жрамыгъэIэурэ ящыгъупщэжауэ щытащ. Уэрэдыр къыщежьа зэманыр къигъэлъагъуэу и макъамэр марш зэхэлъыкIэ ритмэм итщ. Пасэрей уэрэдыжьхэм хуэдэу гуп уэрэду, ежьу иIэу щымыт щхьэкIэ, къыбгурыIуэ зэрыхъунумкIэ, шуудзэм хэт зым къыхидзэрэ япэ сатыритIыр жиIэу, ещанэ, еплIанэ сатырхэр дзэм псоми жаIэу щытагъэнущ.

Серебряков и шуудзэм хэкур яубыдауэ, дыгъужь хьэщхьэрыIуэм хуэдэу захущыхьу, къуажэм къыдэнауэ дэс большевикыу ягъуэтым я щхьэр палъэу, къэрэхьэлъкъым Iэщэрэ ахъшэкIэ тезырышхуэ тралъхьауэ щатхьэлэ лъэхъэнэм дымыцIыху, нобэми зи цIэр дымыщIэ зыгуэрым къэрэхьэлъкъыдзэм щытхъуу уэрэд урысыбзэкIэ зэхилъхьауэ щыIэщ.

Плъыжьхэр текIуэу псэууэ къэна хужьхэр хэкум щикIыжым, лIакъуэлIэш хэкум икIыжхэм ящыщ гуэрым игъэделауэ щыта хъыджэбзым мы уэрэдыр иусауэ щытащ:

1. Си шылэхъар мыгъуэри

Сом мин и уасэт.

Сом минищэ уасэри

Уэзгъэкъута мыгъуэт сэ.

2. Уи пулемет мыгъуэри

ШыплIэкIэ зохьэ,

Сэ уи шым сихьыну щытмэ,

Сыкъыумыгъанэ мыгъуэ

Хужьхэр дэжыжа нэужь, мыдэкIэ тепщэныгъэр зыубыдахэм ящыщ зыгуэрым «къыздэкIуэ» жиIэу къыщIэкIынти, лIакъуэлIэш хъыджэбзым ар Iумпэм ищIу мы едзыгъуэр щIигъужащ:

Уи шыгъуэ цIыкIу мыгъуэри

ТхьэкIумэ ныкъуэт,

Зинэкъуэм и къуэ мыгъуэм,

КъыздэкIуэ жеIэ, мыгъуэр сэ.

А зэман дыдэм Гугухэ Дотэху, Кушмэзыкъуей къуажэм щыщым, и тыкуэнышхуэмрэ и вальцовкэ щхьэлышхуэмрэ зэхуищIщ, и фитон лъагэшхуэм итIысхьэри Новороссийск кIуэуэ хэкум икIыжынухэм яхыхьэри, пщы–уэркъ гупым я гъусэу хэкум икIыжащ, езыр абыхэм зыкIи ящымыщ пэтми, и мылъкум тешыныхьри. МыдэкIэ къэна и щхьэгъусэ Быхьэтрэ и шыпхъу Муслъимэтрэ мы уэрэдыр яусащ.

1. ИпщэкIэ сыдэплъеямэ,

Коммунэхэр пшагъуэ гуэрэнмэ.

Дотэхур шу гуэрэнышхуэу

КубанскIэм екIуэкIыжа мыгъуэщ, уей!

 

2. Дыщэурэ си Iэлъын дахэр

Iэрызохри куэщIым изодзэ,

Дотэхур си гум къыридзэмэ,

Си фэ дахэм зызэредзэкI мыгъуэ, уей!

 

3. Хужь-хужьурэ си бостей хужьыр, жи,

ЩIы фIыцIэжьым нытызолъафэри,

Дотэхум къысхуилъэфахэри

КIэмунистхэм ялъэфыжа мыгъуэщ, уей!

 

4. ВальцовкIэурэ мы ди щхьэлышхуэри

Вабдзэ куэдым ягъэкIэрахъуэ,

КIэдетхэр къэкIэрэхъуэжтэмэ,

Дотэхури къыдыхьэжыну мыгъуэт, уей!

 

5. Лакированэурэ си туфлъэ цIыкIур, жи,

Еу мыгъуэ, лъэдакъэ лъагэщ.

МыдэкIэ фитон лъагэжь мыгъуэм

Дотэхур ису диша мыгъуэщ, уей!

 

6. Жэзурэ си сэмэварыр

Бахъаем къызэгуеудри,

Си гущхьэр зэгуэмыудурэ

Дотэхур фэ къысхуэфшэж, мыгъуэ, уей!

Зэнысэ-зэпщыпхъум яуса уэрэдыр Адыгейм къыщежьа «Мэремыкъуэм и уэрэд» макъамэм иралъхьащ, зэхъуэкIыныгъэ куэд имыIэу. Ар пшынауэхэм къапхъуатэри къафэ ящIащ, адыгэ лъэпкъ псоми ягъэзащIэу, абы къыдэфэу щIадзащ. Ар хамэ хэку щыпсэу адыгэхэм я дежи нэсащ. Иджыри «Дотэху и къафэкIэ» еджэу а къафэ дахэр ди дежи, хамэ хэкухэми щагъэзащIэ, къыдофэ.

Совет властыр къэуври, революцэм хэта шуудзэм къагъэзэжащ. Мис абыхэм къыздахьащ мы гушыIэ уэрэд цIыкIур:

1. Къундузхъаныр си цIэ лъапIэт,

Си щхьэр лъапIэу сыдэсат,

Сыщыдэсым зэзмыпэсхэм

Самыдэжу сежьэжащ.

 

2. Добрашаным фи псыкъуийм,

ГъущI трубар ирадзых,

Хъыджэбз дахэм сыхуэзати,

Едзыхыгъуэр фIэмэщIащ.

 

3. И пхъум и анэр къазшырыхъуэт,

И къаз шырхэр фIэкIуэдащ,

И къаз шырхэр къилъыхъуэжурэ,

Ипхъу дахэр фIэкIуэсащ.

 

4. Балиищэм сыхуэзат,

«Балий щэху!» - къызжиIат,

Хъыджэбз дахэм сыхуэзати,

«Щэхуу къакIуэ!» - къызжиIащ.

1925 гъэхэм къуажэхэм планировкэ щащIу, щIы лей унапIэу зыIыгъхэм къыIахыу, псоми зэхуэдэу гектар ныкъуэ зырыз ирату щIадзащ. Абы нэмыщIауэ къуажэшхуэхэр зэхагъэIэпхъукIрэ, щIы IэнэщIхэм ягъэIэпхъуэу хуежьащ. Япэ щIыкIэ Iэпхъуэну зезыгъэтхахэр сом мин зырызкIэ къагъэгугъащ. Ахъшэр лъапIэт, а сом минымкIэ здэIэпхъуэм лъапсэ щаухуэфынут.

Дохъушыкъуей дэIэпхъукIыу Хъыу псы цIыкIум и Iуфэм Iэпхъуэнхэу зыкъомым зрагъэтхащ. Ауэ сом мин къызэрагъэгугъауэ щытари кърамытыжу, езыхэри зыщIэгупсысыжри, мэзыжьым кIуэуэ хэтIысхьэну ямыдэж щыхъум, залымыгъэкIэ хагъэзыхь хъуащ. Абы щыгъуэ яусащ «ХъыуакIуэм я уэрэдыр»:

1. Дохъушыкъуейм фэ фи садышхуэр

Крепосту къывогъэщIыхьри,

ХъыуакIуэм дэ ди унапIэр

Мэзыжьу къегъэщIыхьащ.

 

2. Дохъушыкъуейм фи чэмиссарыр,

Ара, IэщIыбкIэ матхэ,

Хъыу дыкIуэну зыщедгъэтхами,

Сом минкIэрэ дагъэгугъат.

Мы куплетитIырщ а уэрэдым щыщу сэ сщIэжыр, а уэрэдыр щаусам сэ сыцIыкIуащ. «Фи садышхуэр крепосту къывогъэщIыхь» жыхуиIэр Къудащ Елбэздыкъуэ и щIапIэ крепосту къригъэщIыхьауэ щытарщ. Абы щIэлът и адэ-анэм я хьэдэр, ар иджы псори зэхакъутащ, жыгхэр жьы хъури нэхъыбэр гъужащ. Мэкъумэш техникумым я унэ иращIыхьри, еджапIэ къыщызэIуахащ. «Дохъушыкъуейм фи чэмиссарыр» жыхуиIэр Шэвлокъуэ Жэбагъыщ. Ар абы щыгъуэ Аруан районым чэмиссару исащ, районыр Дохъушыкъуей дэту Къудащым и унэм щIэсахэщ.

«Дотэху и уэрэдыр» къафэ зэращIам ещхьыркъабзэу, «ХъыуакIуэм и уэрэдри» пшынауэхэм къапхъуатэри къафэ ящIащ, куэду къафэ дахэ къищIыкIащ, дэнэ лъэныкъуэкIи цIэ зэтемыхуэ иIэу щагъэзащIэу щIадзащ. А къафэм аушыджэрдэсхэр «Аушыджэр къафэкIэ» еджащ, шэрджэсхэм «Алащэр йозгъэфыжащ» фIащащ. А къафэм и вариант 20–м щIигъу ттхауэ къэхутакIуэ институтым щIэлъщ. «Адыгэ къызэрыфэ музыкэхэр» зыфIэтщу дгъэхьэзыра, нотэкIэ ттхыжа тхылъым а вариантхэр псори итщ. ИужькIэ «Кабардинка» къэфакIуэ ансамблым «Уэркъ къафэ» зыфIащыжар «ХъыуакIуэм я уэрэдым» къытращIыкIа къафэ дахэращ.

ВластыщIэм и гъусэу абы и хъумакIуэ ГПУ-р къежьащ, властыщIэр, тэкIунитIэ нэхъ мыхъуми, зигу иримыхьу шэч зыхуащIахэр ягъэтIысу, яукIыу щIадзащ. Абы иужьым кIэщIу иту «Одиночкэм сисщ» уэрэдыр къежьащ. Ар дэнэкIи щыжаIэу щIадзащ «Одиночкэ кIуэцIыр лъыпскIэ къизлыкIащ» жиIэу хэтт а уэрэдым. Уэрэдыр ГПУ-м жрамыгъэIэурэ псынщIэу кIуэдыжащ.

Совет властыр уври куэд дэмыкIыу «Тэрч большевикхэм я уэрэдыр» къежьащ. Ар зэрыхъуар мыращ:

Джылахъстэнейм, Инарыкъуей къуажэм Лыкъуэжьхэ я хьэщIэщыжьым властыр къэзыхьыжа большевикхэр ефэу щызэхэст. Абы яхэхуауэ Хамэ Iилэ жари гушыIэрей, IуэрыIуэдз гуэр яхэст. Бэгъэтыр Iэхьмэдхъан лулэ гъэщIэрэщIакIэ тутын ефэрт. Абы и лулэм Хамэ Iилэр ехъуэпсащ. Iилэ лулэм зэреджэр «къулътыкъут».

- Уи къулътыкъум сехъуэпсащи, къызэт! - жиIэри Iилэр Бэгъэтыр Iэхьмэдхъаным елъэIуащ.

- Си къулътыкъури уэстынщ, шы дэгъуи нытеслъхьэнщ, революцэм хэта большевикхэм уэрэд тхуэуси, - жиIащ Iэхьмэдхъан. Iилэ ищIэрт революцэм хэт сыт хуэдэу хэтами. Арати, Хамэ Iилэ «Тэрч большевикхэм я уэрэдыр» иусащ. А уэрэдыр мыращ:

1. Гугъуехьым ныщIапIыкIахэм

Мы махуэхэм замыгъэхьэкъуэ,

Къуажэпщыр зытеса шыжьым

И щхьэ тIэкIур хуагъэуназэ.

Уо, уо, уореда, властыр Тхьэм тхуигъэпсэу!

 

2. Къэрэшейхэ фи Хьэжумарри,

Уей, дуней, лIыхъухэм я пашэщ.

Шу гупыр тхуэзыгъэгъуар

Бэгъэтырхэ фи Iэхьмэдхъанщ.

Уо, уо, уореда, Iэхьмэдхъан Тхьэм тхуигъэпсэу!

 

3. Бэгъэтырхэ фи шы гъуабжэжьыр,

Уей, дуней, жагъэм хуэмахуэт,

МыдэкIэ зи лIыгъэр нахуэр

Бэгъэтырхэ фи Iэхьмэдхъанщ!

Уо, уо, уореда, Iэхьмэдхъан Тхьэм тхуигъэпсэу!

 

4. Бэгъэтырхэ фи пылимотыр

Нэсрэн щывогъэлъагъуэ,

Хьэжумар щытлъагъужам,

Ди адэ-ди анэр къэтэджыжат.

Уо, уо, уореда, Хьэжумар Тхьэм тхуигъэпсэу!

 

5. КIыщ Лыгуэ и саур уанэм

Шыбгхэри нырегъэухуэ,

Къуршыщхьэм дыщрахуам,

ГуащIокъуэм фIыщIэ къихьат.

Уо, уо, уореда, ГуащIокъуэр Тхьэм тхуигъэпсэу!

 

6. Къуэкъуэжьу зи уз кIуэдынымэ,

Тутнакъхэр кърегъэутIыпщыр,

Назирыр къыщысыжам

Дэ ди бзэр къиутIыпщыжат.

Уо, уо, уореда, Назир Тхьэм тхуигъэпсэу!

 

7. Къатхъэнхэ фэ фи Назирымэ,

Границэм андез къыщещтэ,

Налшык къалэр къэзыщтэжар

Къатхъэнхэ фэ фи Назирщ.

Уо, уо, уореда, Назир Тхьэм тхуигъэпсэу!

 

8. Хьэбалэ и пащIэкIитIым

А махуэм зыкърегъасэ,

Псыхуабэ къызэрысыжу

Зауэшхуэр къызэхеублэ,

Уо, уо, уореда, Хьэбалэ Тхьэм тхуигъэпсэу!

 

9. Астемырхэ фи пщышхуэжь къомыр

Хьэуазэм тхущIэзыгъэс,

Астемырхэ фи гуащэжь къомыр

ЛъэIуакIуэ тхудэзыгъэкI.

Уо, уо, уореда, Хьэбалэ Тхьэм тхуигъэпсэу!

Уэрэдыр цIыхубэм япхъуатэри дэнэкIи щыжаIэу щIадзащ.

Ауэ Iэхьмэдхъан Iилэр къызэригъэгугъа шымрэ къулътыкъумрэ иритыну пIащIэртэкъым. Апхуэдэу щыхъум, Iилэм уэрэдым мыр хилъхьащ:

11. Уэредэ, КъызларкIэ уокIуэри,

Куэпкъыщхьэм шэр къыхогъасэ,

Хамэ и къуэр зытесын шы щхьэкIэ

Ныбжьэгъухэм зыхагъэхьэжкъым.

Уэрэдыр Къалмыкъым деж нэсащ, ауэ властыр къэзыхьыжауэ уэрэдым хэтхэм езыр яхэттэкъым. Ар абы къыпхуидэнт? Уэрэдыр езыгъэуса Iэхьмэдхъани абы и гъуса Къэрэшей Хьэжумари «цIыхубэм я бий» яфIищри игъэтIысри иригъэукIащ.

Уэрэдыр зыуса Iилэ ягъэтIысынкIэ шынэри, уэрэдым мыпхуэдэу хилъхьэжащ:

12. Лыкъуэжьхэ я хьэщIэщыжьым

КъулътыкъукIэ сыщогъэгугъэ,

Народыр зэрыгугъауэ

Бэгъэтырыр укъыщIэкIакъым.

Зэманыр йокIуэкI, гъащIэр ипэкIэ макIуэ. Революцэ нэужьым цIыхум зыкъащIэжащ, псэуныгъэм гу хуащIыжащ. Япэ лъагъуныгъэ уэрэду къежьауэ дэ тщIэр «Нэкъуэлэн» уэрэдыращ. Мы уэрэд цIыкIур къежьащ 1930 гъэхэм икIи псоми ягу ирихьауэ жаIэу щIадзащ:

1. Шылэхъарыр жьым стрех,

Си фэ дахэр уэ степхащ,

Мыдэ къакIуэ, Нэкъуэлэн, уей!

 

2. Шылэхъарыр мыджэмыпцIэщ,

Иджырей пщащэхэм уагъэпцIэнущ,

Уеплъыжыпэмэ, пудрэ напIэхэщ, уей!

 

3. Куэбжэ хъарыр зэIузох,

Уэрамышхуэм сыныдохьэ,

Нэкъуэлэныр тезмылъагъуэ, уей!

 

4. Шыгъуэ цIыкIур лъэхъулъэущщ.

Нани дади схуэвущий,

СызэгуакIуэм сыратыну, уей!

ИужькIэ мы уэрэдым и макъамэм ЩоджэнцIыкIу Алий езым и псалъэ щIилъхьэри къытригъэдзауэ щытащ.

1930 гъэхэм Къэжэр Индрис и пшынэр иIыгъыу радиом къыIутIысхьащ, езым иусыжа уэрэдхэм и пшынэмкIэ дежьуужу къыжиIэу. Япэу пшынэмкIэ дежьууэ уэрэд жызыIэу щIэзыдзари, а уэрэд жыIэкIэр къыхэзылъхьари Къэжэр Индрисщ.

Япэу абы иусахэм ящыщщ «Къэрэхьэлъкъ» уэрэдыр. Мыбы Къалмыкъыр зэрыхэтым щхьэкIэ, гимн папщIэу махуэ щIагъуэ дэмыкIыурэ радиокIэ къатырт:

1. Маржэ, маржэ, къэрэхьэлъкъ,

Дунеишхуэри къытхуэнащ,

Дэ ди къуэшхэу дяпэм итхэм

Я щIэныгъэми фегупсыс.

Пщыжь-уэркъыжьхэу пщэм дэсахэр

Мащэ кIыфIым щыдгъэхуащ.

Къэрэхьэлъкъми «уэху» жыдоIэри,

ДунеищIэм дытехьащ.

 

2. Хьэм дыпащIурэ зэман бзаджэм

Дэ джатэпэкIэ дыкъыхашт,

ШупэхутэкIэ дызезышэри

Къалмыкъ и къуэу ди БетIалт.

3. Маржэ, маржэ, къэрэхьэлъкъ,

Мы щIэныгъэми фегупсыс,

Ди сабийхэр тхуагъэсэнущи,

Мы школышхуэри тхузэIуах.

 

4. Ди биижьхэу къуагъым къуэтхэр

Я нэр къижурэ къытхукъуоплъ,

Ди лъыр къэплъурэ дебэнынкIэрэ

Псалъэ дотри, ди БетIал!

Ауэрэ лъагъуныгъэ уэрэд цIыкIухэр къежьэ хъуащ, зым я ужьым зыр иту. Абы щыгъуэ къежьащ «Нэдахэ и уэрэдыр». Мы уэрэд цIыкIур къыщежьар Зэрэгъыж къуажэрщ. Зыхуаусар тщIэ щхьэкIэ, зыусар тщIэркъым. Зыхуаусам и цIэр къидмыIуэмэ нэхъыфIщ, и жагъуэ дымыщIын щхьэкIэ:

1. Гъатхэ удз дахэр къызэдогъагъэ,

Мыгъэрей бжьыхьэр гъынкIэ согъакIуэ,

«Нэдахэ» жыпIэурэ сыдэпхьэхащ.

 

2. Джэгум сыщыпшэкIэ «си шыпхъу» къызжоIэ.

СыкъыщыпшэжкIэ «сыпшэну» жоIэ,

«Нэдахэ» жыпIэурэ сыдэпхьэхащ.

 

3. Си Iэлъын цIыкIури си IэрыIуантIэщ,

Уи нэ цIыкIуитIыр дыщэ IуэнтIа мыгъуэт,

«Нэдахэ» жыпIэурэ сыдэпхьэхат.

4. Гъатхэ удз дахэр къызэдогъагъэ,

Сэ сыбдэгъагъэу, сэ сыбдэтIэпIу,

СыбдэщIэращIэурэ гъащIэр бдэсхьынт!

ИужькIэ «Юрэ и уэрэдкIэ» еджэу къежьауэ щытахэм ящыщу япэ дыдэ яуса уэрэд цIыкIур мыбдежым къыщыдмыхьу хъунукъым, сыту жыпIэмэ мы уэрэд цIыкIур Хэку зауэшхуэм и пэкIэ къежьащ, «Юрэ и уэрэд» циклым щыщу япэ дыдэ къежьари мыращ. Мыр япэ дыдэ жызыIэу зэхэсхар Балъкъыз Тамарэщ, 1936 гъэм. Къызэрыхъу хабзэу, уэрэдыр зыусари зыхуаусари щэхущ, зыми ищIэркъым:

1. Адэ жыжьэу къаплъэм

Сумышэну жаIэ,

«Уэ сэ сумышэнумэ,

Щхьэ сыдэпхьэха?» - жызори къызогъэлъэлъэх.

 

2. «Юрэ удэмыкIуэ», - жери

Мамэ къысхуегъакIуэ,

«УщыдэкIуа гъащIэр

Уигу къысхуэгъэкIыж», - жызори хущIызогъэхьэж.

 

3. «Юрэ уздэкIуэнур?» - жери

Мамэ къысхуеубыр,

Минрэ иубами,

Юрэ хуэдэ малъхъэ, тхьэ, имыгъуэтын!

Абы нэмыщIауэ, Хэку зауэшхуэм ипэ къихуэу лъагъуныгъэ уэрэд цIыкIу зытхух къежьауэ щIалэгъуалэм жаIэу щытащ. Ахэр нэхъыбэу зытеухуауэ щытар ягъэделэу хыфIадзэжа хъыджэбзхэм я тхьэусыхафэт. Дэтхэнэм и цIэр къипIуэн.

ИтIанэ Хэку зауэшхуэр къэхъеящ. ИлъэсиплI енкIэ екIуэкIа лъыгъажэм куэд хэкIуэдащ, куэдым нэщхъеягъуэ куэд къахуихьащ. Абыхэм ятеухуауэ гъыбзэ куэд къежьащ. Хэку зауэшхуэм щыгъуэ яуса уэрэдхэм дэ зэгуэрым дытепсэлъыхьауэ щытащи, абыхэм я гугъу иджы тщIыжынкъым.

Мыдрейуэ, ди нобэм ягъэзащIэ лъагъуныгъэ уэрэд зыбжанэ мы тхыгъэм дыщIыдогъу. Абыхэм ящыщ куэдыр ди уэрэджыIакIуэ хъыджэбзхэм ягъэзащIэ, адрейхэр ди нобэми цIыхубэм яхэлъу ягъэзащIэ. Ахэр псори къэбэрдей-шэрджэс уэрэдхэщ. Шэрджэс уэрэдхэр къыщIэтхьыр ахэр къэбэрдейхэми зэрыжаIэрщ.

Мы уэрэдхэр я купщIэкIэ псори зэщхьщ, псори лъагъуныгъэ уэрэдщ, ауэ я макъамэхэм зэщхьу, зэтехуэу зыри яхэткъым. Гугъущ уэрэдым и дахагъэр псалъэкIэ къэбгъэлъэгъуэну. Уэрэдыр уэрэд зыщIыр и псалъэ къудейркъым, атIэ и макъамэм и дахагъэр къыхэтыжмэщ. Мы тхыгъэм зи гугъу щытщI уэрэдхэми, адрей уэрэду дызытепсэлъыхьахэми, я макъамэхэр псори зэмыфэгъущ, псори гумрэ псэмрэ дэзыхьэх адыгэ макъамэ дыдэхэщ. А уэрэдхэр зыусахэри зыхуаусахэри ди дежкIи, псоми я дежкIи щэхущ, ар зыми ищIэркъым.

Дауи, зыгуэрым иримыгъэжьа уэрэд щыIэкъым, ауэ зы сатыр е зы едзыгъуэ зыгуэрым иригъэжьамэ, ар цIыхум зэрахыхьэу, щхьэж зыхуейр хилъхьэурэ, къетхъунщIауэм-нетхъунщIауэурэ уэрэд дахэу ягъэпса мэхъу. Аращ ахэр зыусар щIэдмыщIэр, аращ а уэрэдхэр цIыхубэм яй зыщIыр.

«Юрэ и уэрэдхэм» щхьэкIэ, ищхьэкIэ къызэрыхэдгъэщащи, псалъэ зытIущ жыдмыIэу хъунукъым. КъыжытIакIэщ «Юрэ и уэрэд» цIыкIу зауэм и пэкIэ къежьауэ зэрыщытар. Ауэ зауэ нэужьым адыгэ хэку псоми я псалъэкIи, я макъамэкIи зэтемыхуэу, дэнэ лъэныкъуэкъуэкIи «Юрэ и уэрэд» къыщежьащ.

Ди нобэми уэрэдхэм ящыщу «Юрэ и уэрэдхэм» нэхъ увыпIэшхуэ щаубыд, ахэр куэд мэхъу. Абы щыгъуэми, а уэрэдхэр зыхуауса Юрэ къомым щыщу зыми зыри уигъэлъагъуфынукъым. Зи гугъу тщIы уэрэдхэр экспедицэ дыщыкIуа лъэхъэнэхэм зыхуэтхьэсыжауэ институтым щIэлъщ.

Аращи, мы тхыгъэм къыщытхьа ди нобэрей урэдхэм я псалъэхэр зэзыгъэщIэнур хуитщ. А уэрэдхэр жызыIэ уэрэджыIакIуэхэм я цIэхэр итыжщ, ахэр магнитофонкIэ дэзыгъэтхахэм я цIэхэмрэ щыпсэу къуажэхэмрэ итщ.

Абы нэмыщIауэ, мы ди нобэрей уэрэдхэм къагъэлъагъуэ ахэр пасэрей уэрэдыжьхэу ежьу зыщIэту яусу щытахэм зыкIи зэремыщхьыжыр. Пасэрей уэрэдыжьхэр гуп уэрэду, гупым жаIэн хуейуэ яусу, зым къыхидзэрэ адрейхэр ежьууэ жаIэн хуейуэ щытамэ, иджырей уэрэдхэр щхьэ закъуэм жиIэн хуейуэ яусу е пшынэ и гъусэу жыIэн хуейуэ аращ. Едзыгъуэхэр зэхэлъщ сатырищу е сатыриплIу. Ауэ абыхэм къапыувэ «уейр» пасэрей уэрэдхэм япыту щыта ежьум и щIэинщ. Аращ ди нобэрей уэрэдхэм я гъэпсыкIэр.

Мы тхыгъэм мы зыри дыщIыдмыгъужу хъунукъым. Тхыбзэ щыщымыIэу щыта зэманым цIыхубэ творчествэм псори елъатауэ, псори къезыгъажьэр - зыусыр, зэхэзылъхьэр - цIыхубэр арауэ щытамэ, ди нобэм къэуващ уэрэдхэр зэхэзылъхьэ куэд. Ауэ, апхуэдэу щыт пэтми, ди нобэми цIыхубэ творчествэм щигъэтыжакъым. ЦIыхубэр мэусэ, и уэрэдхэр зэхелъхьэ, макъамэ дахэхэр къегъэщI. Ар икъукIэ фIыщ, дэгъуэщ. Абы къегъэлъагъуэ лъэпкъыр зэрыузыншэр.

Мы тхыгъэхэм сэ къыщысхьа уэрэдхэр ди лъэпкъ тхыдэщ, ди лъэпкъым къикIуа гъуэгуанэр къэзыгъэлъэгъуэжщ. Аращи, мис а уэрэдхэр…

* * *

 

КъыджезыIар Есчындар ФатIимэщ,

Шэрджэсым хыхьэ Беслъэней къуажэм щыщщ.

Нэкъуэлэн и уэрэд

1. Судыр зэхэтIысхьэмэ, Нэкъуэлэн,

Iуэхури зэхехури, анынын мыгъуэ,

Iуэхуу къыспыплъхьамкIэрэ,

Сыбзылъхугъэ хей мыгъуэт,

Нэкъуэлэн мыгъуэ, улIэжыну умуслъымэнкъэ!

 

2. А, си пшынэ фIыцIэми, Нэкъуэлэн,

И бзэр еубыдри, анынын мыгъуэ,

Зи бзэр иубыдынурэ си шыпхъу нэхъыщIэжьым,

Нэкъуэлэн мыгъуэ, гущэхэлъым сыхуигъэдакъэ!

 

3. А, си туфлъэ цIыкIуми, Нэкъуэлэн,

ЛъапэкIэ зегъазэри, анынын мыгъуэ,

Сэ укъысхуэмейуэ, уи щIыб къыщыбгъазэкIэ,

Нэкъуэлэн мыгъуэ, щхьэгъусэкIи сыпхуреныкъуэ!

 

4. Зэныбжьэгъу хъыджэбзхэри, Нэкъуэлэн,

Псыхьэ зэдыдохьэри, анынын мыгъуэ,

Псыхьэ сыщыдыхьэкIэрэ МТС унэшхуэри,

Нэкъуэлэн мыгъуэ, си плъапIэу сыкъэбгъэнакъэ!

 

5. А, си данэ шарфри, Нэкъуэлэн,

Нэмыс-къэмыс мыгъуэ, анынын мыгъуэ,

Дэ дызэнэмысурэ, гъащIэр къыщыскIэрэ,

Нэкъуэлэн мыгъуэ, си гущIыIум къикIэнур банэщ.

 

6. А, си лэрыпс цIыкIури, Нэкъулэн,

Ар, къызэрызодзэри, хьэлэч хъун мыгъуэ,

Аркъэн зэрыдзакIэрэ зыпхуэстхьэлэжынурэ,

Нэкъуэлэн мыгъуэ, тIэурэ-щэрэ сыкъытелъэдакъэ!

* * *

 

КъыджезыIар Мамбэт Хьэсэнщ,

Къармэхьэблэ щыщщ.

Шыхьбан и уэрэд

1. АдкIэ щытри адэкIэ йощIэр,

МыдкIэ щытри мыдэкIэ йощIэр,

Дауэ тщIымэ, дауэ хъуну пIэрэ, уей!

 

2. Ех, си мамэм «Жей» къызжеIэр

Сытхэр жысIэу сыжеину? -

ФIыщэу слъагъум къиша мыгъуэщ, уей!

 

3. Iэлъын цIыкIури Iэпэм илъкъэ,

Сэр нэмыщIкIи уи гум илъри

Сапэ жанкIэ къистIыкIын мыгъуэт, уей!

 

4. НэскIи цIыкIури нэскIи щIыхукъэ,

Лъагъуныгъэр щIыхуэу щытми,

Уэстыжащи, къыпщIыныж, Шыхьбан!

 

5. Сыдоплъейри - уафэр къащхъуэщ,

Сыкъоплъыхри - щIылъэр щхъуантIэщ,

А тIум я кум сыкъибнащ, Шыхьбан!

 

6. Щхьэнтэ цIыкIури уи бырыбкъэ,

Сабий бынри къысхущIэбнэри

Дальний Восток укIуэжа мыгъуэщ, уей!

 

7. Зы тIуанэм сыкъелат, жи,

ТIуанитIри сэ згъэва мыгъуэти,

Ар сехьыпэ мы ещанэм, Шыхьбан!

 

8. Весовщикымэ гуэдз ешэчыр,

Си щIалэгъуэми схуэмышэчыну

ЩIыпIэ жыжьэм сынихьащ, Шыхьбан!

 

КъыджезыIар Ашэбокъуэ Хьэлимэщ,

Шэрджэсым хыхьэ Жьакуэ къуажэм щыщщ.

Лъагъуныгъэ уэрэд

1. Гъэмахуэр къэсмэ, удзхэр мэгъагъэ,

Бжьыхьэр къэсыхукIэ удзхэр мэгъуж,

ИкIи мыгъунурэ мыкIуэдыжыну

Уи лъагъуныгъэри си пкъым хыхьащ!

 

2. Пасэрей щIалэхэр цеикIэ кIыхьт,

Иджырей щIалэхэр куфайкIэ кIэщIщ,

Я кIагуэм хуэдэурэ я щэныр кIэщIщ,

Тутын ямыIэмэ, урагъэкIыж.

 

3. Маршынэ цIыкIур къыблож-ныблож,

УкъыблэжыхукIэ лъагъуныгъэм хощI,

Иманыр уиIэурэ диныр пIэщIэлъымэ, -

Дызэрызэпылъ мыгъуэр къайумыгъэлъагъу!

 

4. Гупэ щхьэгъубжэр къызэIузодз,

Щхьэгъубжэ Iупхъуэр къызэIузопхъуэ,

Си мамэ мыгъуэ, сынодэIуакъым,

Сыунэхъуунути къысщхьэрипхъуат!

 

5. Нобэрей махуэр IуэхукIэ согъакIуэ,

Ныжэбэ жэщыр сыткIэ згъэкIуэн?

Си дахэ нагъуэр си деж къэмыкIуэмэ,

Сызэгуэудурэ нэхур согъэщ!

 

КъыджезыIар Шэрджэс Асиятщ,

шэрджэс уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэщ.

УздэщыIэм сыздэшэж!…

1. Тхьэрыкъуэ цIыкIури жыгым тесщ,

Мы жылэжь гущэм, уей, сыдумыгъэс,

УздэщыIэмэ сынэшэж, уой!

УздэщыIэмэ сынэшэж, уой!

2. Самолетыр къуршым докI,

ФIыщэу слъагъу гущэри щыдэкIам,

СилIыкIынкIэрэ къысфIэщIат, уой!

СилIыкIынкIэрэ къысфIэщIат, уой!

3. Бохуцей цIыкIу гущэр уи кIэпсыпс,

Си псэм хуэдэурэ, ай, фIыщэу слъагъу,

Дэнэ къуапэм ущыхэт, уой?

Дэнэ къуапэм ущыхэт?

4. КIэпхын цIыкIур уи кIэлъэфщ,

Фадэ сефэ гущэурэ, ай, сымычэф,

Лъагъуныгъэмэ чэф къызет, уой!

Лъагъуныгъэмэ чэф къызет, уой!

5. Пхъуантэшыхь гущэри зэтызох,

Уи сурэт гущэри, ей, къыдызох,

Лъагъуныгъэмэ чэф къызет, уой!

Сытопыхьэри дызолъхьэж, уой!

6. Пэтэрбакъ гущэр зэтызох,

Папирос гущэри къыдызох,

Езгъэфэни сымыгъуэт, уой!

Езгъэфэни сымыгъуэт, уой!

* * *

 

КъыджезыIар уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэ

ПащIэ Ленэщ.

Лъагъуныгъэ уэрэд

1. Зэныбжьэгъухэми письмо ятх,

Ныпхуэстхынути, сфIэгъунэгъущ,

СынэкIуэнути, сфIэемыкIущи,

Сытхэри си Iэмал?

 

2. Медалонри си бгъэм илъщ.

Жэщи махуи си гум уилъщ,

Сэр нэмыщIкIэ уи гум илъри

Хэт къызжиIэфын?

 

3. Iэлъын цIыкIури Iэпэм покI,

Уэрэ сэрэ дызэпокI,

Псалъэ IэфIурэ зэжетIахэри

Жьыбгъэм ихьыжащ!

 

4. Шыгъуэ цIыкIури щхьэхуеплъэкIщ,

УкъеплъэкIыурэ ублокIыж,

Узмылъагъуурэ схуэшэчынукъым,

Къа







ЧТО ПРОИСХОДИТ ВО ВЗРОСЛОЙ ЖИЗНИ? Если вы все еще «неправильно» связаны с матерью, вы избегаете отделения и независимого взрослого существования...

Конфликты в семейной жизни. Как это изменить? Редкий брак и взаимоотношения существуют без конфликтов и напряженности. Через это проходят все...

ЧТО ТАКОЕ УВЕРЕННОЕ ПОВЕДЕНИЕ В МЕЖЛИЧНОСТНЫХ ОТНОШЕНИЯХ? Исторически существует три основных модели различий, существующих между...

Что делает отдел по эксплуатации и сопровождению ИС? Отвечает за сохранность данных (расписания копирования, копирование и пр.)...





Не нашли то, что искали? Воспользуйтесь поиском гугл на сайте:


©2015- 2024 zdamsam.ru Размещенные материалы защищены законодательством РФ.