Сдам Сам

ПОЛЕЗНОЕ


КАТЕГОРИИ







Муйтэн бей hэм ул тозегэн дэулэт тарихы.





1188йыл. Дэште Кыпсак дэулэтененг Токсоба балаларынан Муйтэн бей тарафынан етэклэусе hул кул канаты, сэлджукидлэр дэулэтенэн килеп, Конбайыш Уралды яулап алып, Бошман бей уз дэулэтен тозегэс, тулыhынса уз-аллы билэмэгэ эйлэнэлер. Тулыhынса сэлджук торектэре билэмэлэре менэн уратып алынган Муйтэн кулы астындагы янгы дэулэткэ hис шикhез узенэ дустар эзлэу зарурлыгы килеп тыуа. Бындай дус рэуешендэ, миненг уйлауымса, безгэ бары тик Киданлэр (Кара-Кытай) дэулэте генэ булла алыр ине могайын, сонки был ил халыктарынынг береhе бэлэкэй кузэйлэр 850-нсе йылда ук башкорттарга кушылалар бит.

1198 йылдар тирэhендэ Муйтэнденг атаhы Мангыттынг Гирейзар ханы Тогрул заманында бей булып хокумэт кылыуы теркэлеп калгандырусэргэн башкорттары шэжэрэhендэ. Язманынг янгырашы: «Тугрл хан змннда би булб хкмт аитр иди - Мангт».

Муйтэнднг узе тураhында шэжэрэ иhэ ошоларзы hойлэй

Язманынг янгырашы:

«Мангт аугли Митан би

Аул да ауткан дниадан

Туман аугли Маики би

Аул да ауткан дниадан

Иир иузина килганлр

Барси да ауткан дниадан».

Шэжэрэ тубэндэге юлдарзан башланалыр.

Язманынг янгырашы:

«Рабби крим кдрати

Мзкур идим ургтти

Гчмич адм аулади

Чнгз ханг змани

Башкрт халки бабаси

Би Ткчбаh ауглани

Митан дмакка ани

Хк иартмиш дан ани

Мшhур идалим ани

Гурклиг килмиш жисмни

Булмиш аирнг арслани

Иузин гурмиш адами

Гззт аидарми ани

Иарликасин хк тмам

Руди килмиш аглдан

Змннда аул биан

Хкнг вирган кисмти

Алб жургли hммти

Халг аичндэ гззтли

Булмиш аунг дулати».

Токсоба токомдары, урыс халкынынг «Слово о полку Игореве» тигэн комарткыhында ла, Ипатьев йылъязмаhында ла теркэлеп калгандарзыр. Урыс йылъязмаhы тексынынг янгырашы: «и реч̑ Игорь се вѣдаюче собрахомъ на сѧ землю всю. Кончака А и Козоу Боурновича и Токс̑обича. Колобича и Єтебича и Терьтробича». Хэзерге эзэби башкорт теленэ тэржемэhе – «hэм эйтте Игорь. Йыйылып ботен ер менэн Кончакка ла, Коза Бурновичкэ лэ, Токсобичкэ лэ, Колобичкэ лэ hэм Етибичкэ лэ hэм Тетробичкэ лэ барасакбыз».

1201нсе йылда Койтэн тигэн урман янындагы hугышта Муйтэн бей Сынгыз ханга болонга тошэ hэм уга хезмэткэ кусэ, миненгсэ. Узененг вазифаhында торып кала hэм Сынгыззан «Ябгу\\Джабгу» (хэзергесэ «каплаусы» тигэн hуз) титулын ала. Был хакта шул осорза йэшэгэн кытай рэссамынынг hурэтендэ, уйгыр язмаhы менэн тубэндэгелэр теркэлеп калгандарзыр.

Язманынг янгырашы: «Амтн Сабг даи».

Хэзерге эзэби башкорт телендэ: «Муйтэн даhи сапкын».

Язманынг укылышын таблицала кара. Тимэк, Муйтэн бей «Ябгу» титулынан тыш «Сабг даи (Бойек илсе)» титулын да йореткэн булып сыга hэм Кытайза гына илселектэ булып калмаган, э бэлкин Конбайышта ла «Ябгу-Сабг даи (бозок калькаhы «Джебе-Субудай»)» исеме астында илсе булып йорегэн килеп сыгалыр.

№ п\п Факсимильный текст и его написание вариантами уйгурского письма Толкования
Факсимиле Транслитерация по буквам «Кут адгу билик» Транслитерация по алфавиту Махмуда Кашгари Транскрипция
  (А)Мтн «Муйтэн» - антропоним, имя усерганского бека. Значение имени переводится как «Из рода Моде».
  Сбк Слово переводится в значении «гонец; посол».
  даи Слово переводится в значении «великий; большой; вечный».

Эйткэндэй кытай рэссэмененг бейеусе Муйтэн тураhындагы hурэтенэ англатманы без усэргэн башкорттары шэжэрэhендэ лэ таба алабыззыр. Шэжэрэ язмаhынынг янгырашы:

«Мдх алмиш hм хандин

Уазир килмиш дртиндин

Бадшаhни дуим кузаиткан

Мжлслрин туз аиткан

Гззт хрмт губ аиткан

Суилэ дисэ суилэган

Куилэ дисэ куилэган

hр мгсудин аул алган».

Звучание на башкирском языке:

«Мактау алмыш hэм хандан

Вэзир кылмыш дэртенэн

Батшаны даими кузэткэн

Мэжлестэрен тоз иткэн

Гиззэт-хормэт куб иткэн

hойлэ тиhэ hойлэгэн

Койлэ тиhэ койлэгэн».

Был хэлденг сэбэбтэрен шэжэрэбез тубэндэгесэ итеп англаталыр:

«Шул змнда Митан би

Аил иурт билб иашаган

Иашн булыб иашнаган

Аундан Чингз хан аулган

Аунан хлклр калган».

1201-1231 йылдарза Муйтэн бей Сынгыз ханда хезмэттэ булалыр.

Шэжэрэлэ был турала бына ошолай теркэп калдырылгандыр:

«Хандинг кунглин аулани

Мактау курди ханинан

Урин алди ианинан

Нуиундардин билрдин

Мдх алди барсинан

Ханди кмил гузаткин

hр аишлрин туз аиткан

Нуиун илэ билрдинг

Билмаганин уираткан».

Шэжэрэлэрзенг бутэн нохсэлэрендэ, тэсъуирланган вакигалар, тубэндэгесэ теркэлгэндэр.

Янгырашы: «…хан схбт аидиб аузинэ иар вэ иакин аидиб хкумэт мжлснэ алур аиде. Будэ иуман фи уман Митаннг кдрин тиз иадэ аулуб хан Снгузнг хзурнэ брнчи иллар крурланмшдур вэ бгдэ мэзкур Митан даншмнд схиб фраст аулкндан Сингуз хан тарфинда …адамларнг дгуаи хсутларун тугрилк илэ дбкир хкум килмакина Митаннг фраситина ахтиар килур аиди. Андин сунг дгу агсумтлар Митаннг хзурина тфтиш аулниб хкм килмакина гасил рази булмалардан Митан би димакч мшhур аулмшдир».

Йэки бына былай: «Аууал билк држэси ансибинэ сирав аулмак шарт аилэ 2-нчи руг ансабинэ билку учун ауран алди 3-нчи нсб ругинэ иаилав hм кишлав аучун жир…».

Шэжэрэлэрзэге бейлек дэрэжэhе тураhындагы мэглумэттэр Башкортостанда табылган пайсза язмалары менэн дэ исбатланыларзыр. Пайсанын фотолары hэм язманынг янгырашы:

«Манна Чина+газа гагана, газа hм злэ нага: Ба+ага за укл…сбаги зида, агаа, на наза. Бл валда за блг зада азада азаман, гана заабан Мадна бк».

Хэзерге эзэби башкорт телендэ: «Быны Сина+гиз каган, гази hэм залэ нага: Бага хужа вэкил….сабкын, ага. (Уга насарлык эшлэусегэ) ниназ. Был улы забалиг зэдэ азэдэ азаман, хан заабан Муйтэн бек».

1221-1223-нсе йылдарза Муйтэ бей, «Ябгу Сабык даи» титулында Кавказда hэм Дешти Кыпсакта хэрби-илселек экспедицияhынынг етэксеhе булла. Унынг был эштэре тураhында башкорт язма комарткылары тубэндэгелэрзе бэйэн итэлэрзер.

Укектэ табылган туз язма. Был язмалар 1931нсе йылда Терновка hэм Подгорная тигэн ауылдар араhында табылалыр. Язмаларзынг беренсе тикшереусеhе Н.Н.Поппе булды.

Язманынг янгырашы: «асгр изр диб гимнб гимрб ггбаб шб грг…агтбнан арар…трб утуршб бтшр…бте».

Хэзерге эзэби башкорт телендэ: «гэскэр изер тиб гоманланыб емреб кук+баб(ын) шэб кэрэк…Актубэнэн арыр…тороб утерешеб ботошер…ботте».

Янгыраш: «Гм Чуси гсб…Блгариа утбагбавлб…сарин ва…вли у наеб гм граг…бвб зоритб асратмасу…»

Хэзерге эзэби башкорт телендэ: «Кем Чуси кисеб…Булгариа утеп агып авлап…сарын вэ…вэли вэ наиб кем кэрэк…быуып зар итеп эсир итмэйсэ…».

Янгыраш: «сбг…бсар аилэ…смр гузуб бдрбтб…ттк гсбт угит…гг бтг утабк мбдту гартб…удиб даим гбтаттат аидб…».

Хэзерге эзэби башкорт телендэ: «Сапкын (илсе)…бисар(алык) аилэ…Самар (hыуын) йозоп бэдэр бетеп…тоток бетеге вэ табгы мэбтузе кертеп…вэ тиеп: Даими гибадатиат (кэрэк) тип…».

Шэжэрэ был вакигаларзы ошолай итеп тэсъуирлэйзер:

«Муйтэн курзе алыстан

Эшен кылды янглышмай:

Ул курзе куп ерзэрзе,

Ул гиззе куп илдэрзе.

Эзэм аяк басмаган,

Коштар осоп тапмаган

Ерзэрзе лэ курзе ул,

Илдэрзе лэ гиззе ул.

hакмарзан – сайылмышка,

Кисте Оло Изелде,

Дуна буйзарына килде,

Бейе булды Сынгыззынг

Теуэл генэ утыз йыл».

Хезмэтененг азагында, урзэ язып утелгэнсэ, Муйтэн бейлек дэрэжэhе генэ алып калмай, э бэлкин Сынгыз хандан уз ханлыгына ярлык яззыртып алыуга ла олгэшэ.

Янгыраш:

«Ауга барса ат туткан

Жауга барса туу туткан

Хан жанидан аирлмаи

Кадир аитиб бик куткан

Куила тиса куилаган

Суила диса суилаган

Ханга аута килшкан

Максадина аиришкан

Тмга ауран агачин

Барси налган ханидан

Билк диган аисмн

Иир сулрнинг жисимен

Биркттирган ханидан».

«Сынгызнамэ» китабында Муйтэнденг Сынгыз хандан ярлык алыуы тубэндэгесэ тасъуирлана.

Янгыраш: «Ауул Ак Адилнг башиндан тмагина сакли Ак Аидлга куиган аузинлр брлэ hм аурман у илгалари аилэ hм Аурал тауинг гунчгч иаги Ауралга иакин Аишим кушилган сулр (брлэ) Ирман (хэзерге Обь йылгаhы) Иртш диган аузинлр аузинлрга куилган барча илгалари аурман у илан аилэ инэ Иаиг баши Жалпи таулри Иаигнг аики иаги иир Иаигнг гунчгч иаги Тубл суина чакли hм Иаигка куиган ни бари сувлр hм аузнлр hм аурмнлри у иланлри аилэ Туксаба ауранли башкртлрга кучб иаилаган аултрин кишлак ауринлрин мнглиг аитб вирлди».

Муйтэн тозегэн дэулэт тарихи донъя карталарында ла теркэлеп калhалар за, ни эшлэптер унынг атамаhы «Гануh ал ард ал Мунтине\\Кеуэтле Муйтэндэр билэмэлэре» hузен тик «hасык ерзэр» тип кенэ тэржемэ итэлэрзер. Был дэулэт тэ Дэшти Кыпсак дэулэте кеуек ук ике «унг» hэм «hул» канаттарзан торган була. Был бигерэк тэ Эл-Идриси бастырткан донъя картаhында анык сагылалыр.

 

 

Был дэулэттэ унг кул ерзэрендэ хакимлыктарзы бутэн башкорт бейзэре токомдары алып барыр булгандарзыр. Ошо хэкикэтте, мэсъэлэн, Уфа калаhында табылган башкорт аксалары исбатлайзарзыр!

Сангусин аксаhы язмаhынынг янгырашы: Аверс – «Гзт аглэ кган».

Реверс – «Ал ган ал гадл Саннгсн мгилм».

Хэзерге эзэби башкорт телендэ:

Аверса – «Гзат эглэ каган».

Реверса – «Хан, гэзел Сангусин магалим».

Бабсак аксаhы язмаhынынг янгырашы:

Аверс – «Слтан алгдл хаилсэ Ббсак хан». Реверс – «Сраи аглэ».

Хэзерге эзэби башкорт телендэге янгыраш:

Аверса – «Солтан эл гэдел, халиса Бабсак хан». Реверса – «Улуг Сарай».

1227 йылда Сынгыз хан мэрхум булып бакыйлыкка кусте:

Транскрипция:

«Чнгз китти каитмаска

Кабат аиллр басмаска

Туруб калди ханлиги

Ауни алди хан аугли

Булган аул да батирдан

Иирди канга батирган

Шул хан алган Ауралди

Аунан ари Блгарди».

Инде картайган Муйтэн бей был вакигаларза катнашканмы юкмы уныhы безгэ мэглум тугелдер.

Муйтэн бей 1242 йылда мэрхум булып хэзерге Башкортостандынг Ишембай районы Гумэр ауылы билэмэлэрендэ мэдфун ителгэндер. Тэкэт урыны билдэле тугел. Безгэ унынг, урыстарга ялагайланып турэлэр башкорт язмаларын узгэрткэс, тупhа итеп кулланып токымдары аяк hортеп йорегэн кэбер ташы гына килеп еткэндер.

Язманынг янгырашы – «64 и 10(по всей видимости на десятку нужно умножить) сна. Кбур трбм Сбкдаи».

Хэзерге эзэби башкорт телендэ – «640 (hижри) сэнэ. Кэбер-торбэм. Сабг даи».

 







Что вызывает тренды на фондовых и товарных рынках Объяснение теории грузового поезда Первые 17 лет моих рыночных исследований сводились к попыткам вычис­лить, когда этот...

ЧТО И КАК ПИСАЛИ О МОДЕ В ЖУРНАЛАХ НАЧАЛА XX ВЕКА Первый номер журнала «Аполлон» за 1909 г. начинался, по сути, с программного заявления редакции журнала...

ЧТО ПРОИСХОДИТ, КОГДА МЫ ССОРИМСЯ Не понимая различий, существующих между мужчинами и женщинами, очень легко довести дело до ссоры...

Что будет с Землей, если ось ее сместится на 6666 км? Что будет с Землей? - задался я вопросом...





Не нашли то, что искали? Воспользуйтесь поиском гугл на сайте:


©2015- 2024 zdamsam.ru Размещенные материалы защищены законодательством РФ.