Отряд. НАСЕКОМ ЖЕМДІЛЕР (INСЕСТІVОRА)

Насеком жемділер бор дәуірінін, жоғарғы қабатынан белгілі. Ми сауыты кішірек, тістері нашар жіктелген Шошақ тісінін өзіндік формасы болумен қатар ірі болады. Ми сыңарлары кіші, иректері болмайды. Тұмсығы сүйір, қозғалғыш еріні болады.

Көпшілігінің иіс шығаратын бездері болады. Кішкене жертесер (Зогех tsсһегskіi) және кішъентай ак, тісті (Sисиs еtusсиs) деген түрлерінің денесінің үзындығы 4 см, яғни бүкіл сүт қорек-тілердің ең кішкенесі болып саналады. Олар Австралия мен Оңтүстік Америкадан басқа жердің барлығына тараған жануарлар. Насеком жемділердін. 900-ге жуық түрлері белгілі және олар жер бетінде, жердің астыңғы қабатында, суда және орманда тіршілік етеді.

Біздің фаунамызда үш тұқымдасы: көртышқандар, кірпiлер және жертесерлер кездеседі.

Жертесерлер тұқымдасына (Sогісidае) бойы аласа және дене ұзындығы шамалы ғана болатын жануарлар жатады. Олар сырт жағынан қарағанда тышқандарға ұқсайды және көбінесе шірік шөптесін тоғайлы жерлерді мекендейді. Бұлар арнаулы ін қазбайды, кемірушілердің бос індерін немесе ағаш тамырындағы қуыстарды паналайды. Жертесерлер насеком-дармен, құрттармен, кейде ұсақ тышқан тәрізділермен және қылқан жапырақты өсімдіктердің дәнімен қоректенеді. Бұлар зиянды насекомдарды және олардың личинкаларын жеп, ауыл шаруашылығына пайдасын тигізеді. Бізде кездесетін түрлері: кәдімгі жертесер (Sогех агапеиs) және су жертесері — кутора (Nеоmуs fоdіепs).

Көртышқандар тұқымдасы (Таlріdае) жердің астыңғы қабатында немесе суда тіршілік етуге бейімделген жануарлар. Мысалы, көртышқан (Таlра еигораеа) топырақтың жоғарғы кабатын мекендейді. Оның барлық өмірі жер астында өтеді. Жер бетіне інін су басып кеткенде ғана шығады. Көртыш-канның денесі өзінің тіршілік тәсіліне сәйкес өте жақсы бейім-делген. Денесі конус тәрізді, мойыны сырт жағынан білінбейді. Түгі қысқа, барқыт сияқты, тар іннің ішінде ерсілі-қарсылы козғалғанда кедергі келтірмейді. Ін қазатын органы — күшті тырнағы болатын алдыңғы аяқтары Аяғымен топырақты боса-тып, басымен, жонымен босаған топырақты сыртқа шығарады. Кейбір түрінің көзі сыртынан тері қатпармен жабылып тұрады. Керісінше иіс және дәм сезу органдары жаксы жетілген. Сырт-қы құлақ қалқанының нүсқасы гана болғанына қарамастан көртышқандар өте жақсы естиді.

Көртышқандар жер астынан күрделі індер қазады. Олардың барлығын бірдей ін есебінде пайдалану үшің қазбайды, көпші-лігі олардың топырақ астынан жемдерін іздеудің нәтижесінде пайда болады. Кейде жер бетінде үйіліп жатқан кішкене-кішке-не топырақты көреміз, ол көртышқандардың індерінен сыртқа шығарып тастаған топырақтары

Көртышқандар жапырақты орманның қара шірікке бай то-пырақты жерлерін мекендейді. Олар насекомдардың личинкаларымен, құрттармен қоректенеді. Көртышқандар жылына бір рет

көбейеді. Баласының саны 2—8-ге дейін жетеді. Жылына үш рет түлейді.

Көртышқандарды әдемі терісі үшін аулайды. Бұлар зиянды насекомдарды қырып, ауыл шаруашылығына пайда келтіреді. Көртышқандар бізде орманды және ағашты далалы жерде кездеседі.

Жұпар тышқан (Dеsтапа тоsсһаtа). Дон, Еділ, Жайық, өзендерінде және кейбір баяу ағатын су қоймаларын мекендейтін, жартылай суда тіршілік ететін жануарлар. Олар қоректік затын судан алады. Моллюскалармен, насекомдар-мен және олардың личинкаларымен, өсімдіктермен және аздап балықтар-мен де қоректенеді. Көбею мерзімі май айынан ноябрьге дейін созылады, бірақ жылына бір-ақ рет көбейеді. Бірден беске дейін бала туады. Індерге ұялайды. Інінің аузы судын, түбіне ашылады. Жұпар тышқанды бағалы терісі үшін аулайды. Қазір бұларды аулаура тыйым салынып, бұрынғы болған жерлерінде жаңа облыстарда қолдан өсіріп, көбейту шаралары жүргізіліп жатыр.

Кірпілер тұқымдасы (Егіпасеіdае) денесі инелі түктермен қапталған, қауіп төнгенде жиырылып, домаланып қалатын өзіндік ерекшеліктері бар жануарлар. Олар орманды, далалы және шөлді зоналарға тараған. Басқа насеком жемділерден ерекшелігі — кірпілер қысқа қарай ұзақ ұйқыра кетеді. Негізі-нен насекомдармен, моллюскалармен, рептилилермен, кейде құстардың жұмыртқаларымен Және балапандарымен қоректенеді. Жалпы кірпілер пайдалы жануарлар болып есептеледі.

Жүнді қанаттылар дене мөлшері мысықтай, орман жануар-лары. Артқы аяқтарымен алдьщғы аяқтарының және кұйрығы-ның тері жарғағынын, көмегімен бір жерден екінші жерге, ағаштан ағашқа 60—80 м аралыққа ұшып бара алады. Өсімдіктермен қоректенеді. Малакк түбегімен, Зонд, Филиппин аралдарының таулы ормандарында екі түрі кездеседі. Нағыз өкілі кагуан (GаІеорitесиs vоlапs).

Қол қанаттылар ұшуға бейімделген сүт қоректілердің бір ға-на тобы. Алдыңғы аяқтарының ұзын саусақтарының арасындағы, денесінін, бүйір бөліміне, артқы аяқтарының және кұйрығының маңында болатын жарғақтарының көмегімен ұша алады. Тек қана алдыңғы аяғының бірінші саусағы ғана қанатты құрауға қатыспайды. Құстардікі сияқты төс сүйегінің қыры болады, оған қанатын қозғалтатын төс еттері бекінеді.

Түн жануарлары. Сезу органдары алуан түрлі, кәдімгі сезу денешігі мен вибрисстен баска бүкіл қанатының үстінде, қүлақ

қалқанында көптеген жіңішке түктері болады. Көзі нашар же-тілген, бағдарлауға қатысы шамалы. Есіту органы өте жақсы жетілген. 12 ден 98 000-ға дейінгі герц дыбысты сезеді.

Систематикалық жағынан қол қанаттылар насеком жемді-лерге жақын. Арктика, Антарктикадан басқа жерлердін, барлығында дерлік кездеседі. 1000-ға тарта түрі белгілі.

1-отряд тармагы. ҚРЫЛАНДАР (МЕGАСНІRОРТЕRА)

Тропикалық Азияда, Африкада және Австралияда тараған. Жемістермен қоректенеді. Тіршілік еткен жеріндегі жемістерін жеп зиян келтіреді. 250-ге жуық түрлері белгілі. Олардың нағыз өкілі ұшқыш ит немесе калонг (Рtегиs саlоепо) Малай архипелагасын мекендейді.

2-отряд тармагы. ЖАРҚАНАТТАР (МІСRОСНІRОРТЕRА)

Құлақ қалқандары үлкен, тістері өткір, ұсақ жануарлар жа-тады. Қазіргі кезде олардың 800-ге жуық түрі белгілі, оның СССР-де 40-қа жуық түрі кездеседі. Бұлардың көпшілігі насе-комдармен, кейбір түрлері жануар тектес азықпен қоректенеді, мысалы, найза тұмсықты жарқанат (Рһуllоgtоm һаstatиm), Оңтүстік Америкада мекендейтін десмодус (Dоsmоdиs) ұйықтап жатқан сүт қоректілердің, кейде адамның да қанын сорып қоректенеді.

Көптеген түрлері солтүстіктен қысқа қарай оңтүстікке ұшып кетеді. Кейбір түрлері мекен егкен жерлерінде қысқы ұйқыға кетеді. Қысқа қарай бірнешеуі бір жерге жиналады, мысалы, Бахардан үңгіріне (Түркмения) 40000-ға жуық жарқанаттар жи-налған., Өте баяу көбейеді, 1—2 бала туады. Шағылысуы күзде жйне көктемде орындалады.

Күзде шағылысқанда сперма жұмыртқаны ұрықтандырмай, аналық жыныс жолында қыстап қалады. Ұрықтану тек қана көктемде, аналықта овуляция болғанда орындалады. Көктем-дегі шағылыс кезінде овуляция мен ұрықтану бір мерзімде өтеді. Біздің жерімізде ушандар (Рlесоtиs аигіtиs) және жирен түн жарғанаттары (Nусtаlиs поtиlа) көбірек кездеседі.

Оңтүстік Америкада тісі шала жетілген азғана сүт қоректі-лер бар. Олардың тістері мүлдем болмайды, немесе эмалы мен түбі болмайды және түрлі топтарға жіктелмеген. Ми сыңарлары кіші, қатпарлары болмайды. Коракоидалары жауырынымен кейінірек бірігіп кетеді.

Біздің заманымызға дейін бұлардың үш тұқымдасы сақтал-ған. І-жалқау аңдар (Вгаdуроdіdае) ағашты жерді мекендейтін

түн жануары. Уақытының көпшілігін ағаштың бұтағына арқа-сын төмен қаратып, ілініп тұрып өткізеді. Олар өсімдік жапыра-ғымен қоректенеді. Оңтүстік және Орталық Американың тропикалық ормандарын мекендейді. 2-құмырсқа жеушілер (Муrmесорһаgіdае) құмырсқамен және термиттермен қоректенеді. Бұлардың тұмсығы және тілі өте ұзын болады. Тілінде желім сияқты шырыны болады, тістері болмайды. Бұлар тек кана Оңтүстік және Орталық Америкада тараған. 3-сауыттылардың (Dазуроdіdае) денесі тері тектес сүйекті сауытпен қапталған, сондықтан оларды сауытты мүкі тістілер деп атайды. Сүйекті сауытының үстінде. мүйізді қалқандары болады. Сауыттылардың әрбір қалқаны бірімен-бірі қосылып кетпей, қозгалғыш қабілетін сақтаған. Осы қалқандары арқылы жауларынан пассивті қорғанады. Олар шөлді жерлерді мекендеп, аралас азықтармен қоректенеді. Оңтүстік және Орталық Америкада және Солтүстік Американың оңтустігіне тараған.

ЧТО ТАКОЕ УВЕРЕННОЕ ПОВЕДЕНИЕ В МЕЖЛИЧНОСТНЫХ ОТНОШЕНИЯХ? Исторически существует три основных модели различий, существующих между...

ЧТО И КАК ПИСАЛИ О МОДЕ В ЖУРНАЛАХ НАЧАЛА XX ВЕКА Первый номер журнала «Аполлон» за 1909 г. начинался, по сути, с программного заявления редакции журнала...

Что делать, если нет взаимности? А теперь спустимся с небес на землю. Приземлились? Продолжаем разговор...

Конфликты в семейной жизни. Как это изменить? Редкий брак и взаимоотношения существуют без конфликтов и напряженности. Через это проходят все...

Не нашли то, что искали? Воспользуйтесь поиском гугл на сайте: