|
НЕЗАЛЕЖНЫЯ І ЗАЛЕЖНЫЯ ЧЛЕНЫ СКАЗА
Табліца 10
ВІДЫ ПАДПАРАДКАВАЛЬНАЙ СУВЯЗІ Ў СЛОВАЗЛУЧЭННІ
ПРЫКЛАДЫ:
| 1а
1б
2а
2б
| Жоўтае, жытняе поле коласам ціха шуміць-шалясціць. (А. Гарун)
Яліне пекную руку цалуе дуб — стары эстэт. (У. Марук)
Абрус каласамі прапах. (М. Маляўка)
Рамонкамі і васількамі аздоблены ён па краях. (М. Маляўка)
Румянае сонца з-за горкі якраз выплывае на свет/ (М. Маляўка)
|
ВЫЗНАЧЦЕ ВІД СУВЯЗІ ПАМІЖ СЛОВАМІ Ў СЛОВАЗЛУЧЭННЯХ
| А вы свой край адкрылі? (У. Мазго)
Дзеці малююць на тратуары сонца. (В. Дэбіш)
Вітаўся ранак з днём скамечанай вушанкай. (Ю. Голуб)
Ляжалі ўгору дном ільдзінкі. (Ю. Голуб)
| 1а, 2а
2а, 2б
2б, 2а, 1а
3, 2а
|
Табліца 11
ХАРАКТАРЫСТЫКА СКАЗА ПА ЯГО ГРАМАТЫЧНАЙ АСНОВЕ
           
 ПРЫКЛАДЫ:
|
| Дзікая качка кружылася над дубам. (З. Бядуля)
| |
| Сонечны летні дзень. (З. Бядуля)
| |
| Да ста рублёў у месяц зарабляю. (В. Праскураў)
| |
| Спадзяёмся на цябе. (В. Праскураў)
| |
| Нарэшце іх вагон прычапілі да нейкага эшалона і павезлі. (У. Дамашэвіч)
| |
| Лес называюць зялёным золатам, родным домам чалавека. (В. Праскураў)
| |
| Свет не пераменіш. (В. Кукса)
| |
| Ліху плота не паставіш. (Прыказка)
| |
| Пацягнула да калег. (Н. Гальпяровіч)
| |
| З блізкай Дзвіны веяла прахалодай і свежасцю. (Н. Гальпяровіч)
| ВЫЗНАЧЦЕ ТЫП СКАЗА ПА ЯГО ГРАМАТЫЧНАЙ АСНОВЕ:
| Пра лепшы лёс спяю народу. (З. Бядуля)
| | | Ад бяды не ўберажэшся, ад злодзея не замкнешся. (Прыказка)
|
| | Край бацькоў… (Н. Гальпяровіч)
|
| | Толькі з адной мерай да кожнага чалавека нельга падыходзіць... (У. Дамашэвіч)
|
| | Шаптаў чарот пад высокім дубам у шырокай затоцы ракі. (З. Бядуля)
|
| | Пра што толькі не думаеш бяссоннымі начамі. (Н. Гальпяровіч)
|
| | Звычайна лес садзяць вясною. (В. Праскураў)
|
| | Стала смешна і сумна. (Н. Гальпяровіч)
|
| | У нашым прыгарадным пасёлку бабулю паважалі, любілі і нават пабойваліся. (Н. Гальпяровіч)
|
| | Мой салавейка… (В. Кукса)
|
| | Людзям языка не прывяжаш. (Прыказка)
|
| |
|
|
Табліца 12
СКАЗ: ПОЎНЫ ЦІ НЯПОЎНЫ
ПРЫКЛАДЫ:
|
| Сыходзіла зіма. (Ю. Голуб)
| |
| А па баках—дубы як вежы вартавыя. (М. Аўрамчык)
| |
| Пан Скрыцкі першым паў ад кулі. За ім — улан і конь. (З. Бядуля)
| |
| Дзяжурны, да мяне! (Б. Васільеў)
| УКАЖЫЦЕ ПОЎНЫЯ І НЯПОЎНЫЯ СКАЗЫ:
| На двары дроў пілаваных і ў кастрышчы. (В. Кукса)
| | | Кончыўся дзень. (З. Бядуля)
|
| | За вёскаю—ноч і цішыня. (В. Праскураў)
|
| | Лыжнікі. Ідуць ланцугом. (І. Шамякін)
|
| | |
|
Табліца 13
СКАЗ: РАЗВІТЫ ЦІ НЕРАЗВІТЫ
ПРЫКЛАДЫ:
|
| З беларускай шчырай мовай ладзяць нашы галасы. (Э. Агняцвет)
З Вольгай Паўлаўнай цкава. (Э. Агняцвет)
Не злуецца, не крычыць. (Э. Агняцвет)
|  ВЫЗНАЧЦЕ РАЗВІТЫЯ І НЕРАЗВІТЫЯ СКАЗЫ
| Я дастану са скарбніц, сваіх невычэрпных сховаў кнігі з пахам вякоў. (У. Мароз)
Белыя стромы стрэх.
Вызнаны шлях праз гоні.
Самы элітны снег падае на далоні. (У. Марук)
Хлопчык спужаўся і кінуўся ўцякаць. (П. Рунец)
Я — беларус.
Я нарадзіўся на гэтай казачнай зямлі. (Н. Гілевіч)
|
|
Табліца 14
РАЗВІЦЦЁ І ЎСКЛАДНЕННЕ ПРОСТАГА СКАЗА
ПРЫКЛАДЫ:
|
| У старых вачах бліснуў радасны аганёк… (З. Бядуля)
| |
| Страх напаў на хлопчыка. (З. Бядуля)
| |
| Часамі мора бурыцца-шуміць. (З. Бядуля)
| | 4а
| Хацелася паглядзець горад, праехаць, прайсці па яго вуліцах. (У. Дамашэвіч)
| | 4б
| Але праца не цярпела адкладу, пяшчоты і гультайства. (З. Бядуля)
| | 5а
| Гэта быў старажытны вал, насыпаны яшчэ ў часы Івана Грознага. (Н. Гальпяровіч)
| | 5б
| Нізкія воблачкі, шчодра пасыпаўшы снегам зямлю, падняліся вышэй. (Я. Колас)
| | 5в
| Я запрашаю вас у кафэ, хоць бы вось у гэтае. (У. Дамашэвіч)
| | 6а
| Ах, доля мая горкая… (В. Кукса)
| | 6б
| Не пячы гэтак, сонейка! (З. Бядуля)
| | 6в
| Здавалася, нашаму шчасцю не будзе канца. (У. Дамашэвіч)
| - ЗНАЙДЗІЦЕ РАЗВІТЫЯ СКАЗЫ. З ДАПАМОГАЙ ЯКІХ СРОДКАЎ ЯНЫ РАЗВІТЫ.
- ЗНАЙДЗІЦЕ ЎСКЛАДНЕНЫЯ СКАЗЫ. З ДАПАМОГАЙ ЯКІХ СРОДКАЎ ЯНЫ ЎСКЛАДНЕНЫ
| Нават па начах мне сталі сніцца шматхадовыя камбінацыі, гулкія ўдары ў “дзевятку”, радасны гул стадыёна. (Н. Гальпяровіч)
| 
| | Тая кабета, здаецца, на гадоў дзесяць была старэйшая за яго. (У. Дамашэвіч)
| 4а
| | Зарніца над горкай памірае. (З. Бядуля)
| 6в
| | Кнігаўка, напалоханая хлопцамі, усё яшчэ лётала і неспакойна крычала. (М. Паслядовіч)
|
| | Пачаў сыпаць дробны густы дождж. (З. Бядуля)
| 5а
| | Уся вёска высыпала на вуліцу, у лес, даЛані. (В. Праскураў)
|
| | У вокны зазірала зыркае веснавое сонца, бессаромна радаснае і вясёлае. (Н. Гальпяровіч)
| 4б
| | Ой, хутка запеніцца мора і пачне ў гульні непрытомнай скокі свае ладзіць!.. (З. Бядуля)
| 5в
| | Усё ажывае пад сонейкам. (З. Бядуля)
| 6а
| | У галлі старых клёнаў, умошчваючыся на ноч, з прыцішанай заклапочанасцю галёкалі гракі. (А. Савіцкі)
|
| | Маскоўскія канікулы скончыліся. (Н. Гальпяровіч)
| 5б
| | Ён устаў, на хаду пацалаваў яе ў шчаку, надзеў плашч і выйшаў. (У. Дамашэвіч)
|
| | Сябры мае малыя, цяжкія мы прайшлі для вас дарогія баявыя (П. Глебка)
| 4а
| | | 6б
|
Дадатак2.Табліцы “Пунктуацыя ў простым і простым ускладненым сказе”
№1.Працяжнік паміж дзейнікам і выказнікам
або Колькі слоў з жыцця сакавіцкіх катоў
| Працяжнік ставіцца
| Працяжнік не ставіцца:
| | Дзейнік і выказнік выражаны назоўнікам у назоўным склоне:
“Смелы пачатак – паловаперамогі,”—падумаў кот Максім і прызнаўся ў каханнні Мурцы.
| Дзейнік і выказнік выражаны назоўнікам у назоўным склоне пры ўмове, што:
2. выказнік знаходзіцца перад дзейнікам:
Страшэнная капрызніца гэта Мурка.
3. паміж дзейнікам і выказнікам знаходзяцца пабочныя словы, асобныя прыслоўі, часціцы:
Каханне, безумоўна, найвялікшае шчасце.
| | Дзейнік выражаны інфінітывам, а выказнік – назоўнікам у назоўным склоне:
Спадабацца прыгажуні Мурцы—нялёгкая справа.
| Выказнік выражаны назоўнікам у назоўным склоне, а дзейнік – асабовым займеннікам:
Я жывая істота, а не прыгожая цацка ў сваёй гаспадыні.
Але калі дзейнік або выказнік выдзяляюцца лагічна, тады працяжнік ставіцца:
Я (Мурка)—адзіная каханаяката Максіма.
| | Дзейнік і выказнік выражаныінфінітывам:
Злавіць мыш для каханай—не жывот на сонцы пагрэць.
| | Дзейнік і выказнік выражаны колькаснымі лічэбнікамі:
Дзвемышы—адзін звычайны абед ката Максіма.
| Выказнік выражаны назоўнікам у назоўным склонеі мае пры сабе адмоўе не:
Звычайная мыш не падарунак для мяне. Вось каб зорку з неба!
| | Выказнік выражаны выклічнікам:
Серэнады для Муркі— ого-го-го!
Кожную ноч іх слухае ўвесь двор.
| Выказнік далучаецца да дзейніка пры дапамозе параўнальных злучнікаў:
Максімавы вочкі нібы васількі.
| | Выказнік далучаецца да дзейніка пры дапамозе ўказальных слоў гэта, гэта значыць, значыць, вось, вось што:
Быць сапраўдным сакавіцкім катом—значыць пастаянна падабацца Мурцы.
| | Выказнік выражаны фразеалагічным зваротам або сінтаксічна непадзельным спалучэннем слоў:
Максім—добрай душы кот.
|
|
№2.Знакі прыпынку пры аднародных членах сказа.
Жартам на жарт.
| Коска ставіцца:
| Коска не ставіцца:
| | Паміж аднароднымі членамі, якія звязаны бяззлучнікавай сувяззю:
Сонечным ранкам Іа, Пятачок, Трус завіталі ў госці да Віні-Пуха.
Віні Пух запрасіў гасцей за стол, прапанаваў гарбаты, паставіў каля кожнага збаночак з мёдам.
| Пры аднародных членах з адзіночнымі спалучальнымі ці размеркавальнымі злучнікамі і, ды (у значэнні і), ці, або:
Праз некалькі дзён Віні Пух і Пятачок завіталі ў госці да Труса.
| | Паміж аднароднымі членамі, якія звязаны пры дапамозе адзіночных супраціўных злучнікаў а, але, ды (у значэнні але):
Ведаў Трус натуру Віні Пуха, ды не мог утрымацца, каб не пажартаваць.
| Перад злучнікам і, які паўтараецца, але звязвае розныя аднародныя члены:
Трус паставіўперад імі гарбату і мёд у маленькіх талерачках і сказаў: “ Вось, Віні Пух, мёд падаюць гасцям у такіх талерачках”.
| | Паміж аднароднымі членамі, якія злучаны спалучальнымі ці размеркавальнымі злучнікамі, якія паўтараюцца (і...і, ні...ні, ці...ці, то...то, ці то...ці то):
“ Віні Пух, прынясі мне або вяроўку, або якую-небудзь стужку”, -- папрасіў Трус.
| Паміж аднароднымі членамі, якія звязваюцца неаднолькавымі злучнікамі(спалучальнымі і, ды, размеркавальнымі ці, але):
Віні Пух спакойна адказаў: ” Трус, ідзі ды пашукай якую небудзь вяроўку і прынясі яе мне”.
| | Паміж параміаднародных членаў, якія звязаны спалучальным злучнікам і:
Хачу абвязаць цябе і Пятачка, сябе і Іа, а то збаночкі з мёдам такія вялікія, што мы можам туды ўваліцца і патануць.
| Калі паўторныя злучнікі і-і, ні-ні звязваюць два аднародныя члены, якія ўтвараюць непадзельныя выразы: і так і сяк, і нашым і вашым, ні слуху ні духу, ні свет ні зара і інш.:
“ І так і сяк ты круціўся, Віні Пух, але твой жарт няўдалы: талерачка маленькая і ты аніяк не зможаш у яе ўваліцца,”—узрадаваўся Трус.
| | Перад другой часткай падвойнага злучніка, які звязвае аднародныя члены (як...так і, не толькі... але і, хоць і... але, не так... як і інш.):
Хоць і не сказаў Віні-Пух ні слова, але пакрыўдзіўся і вырашыў адпомсціць.
| Паміж неаднароднымі азначэннямі:
“Я прашу вяроўку, каб абвязаць тваю маленькую цагляную талерачку, а то баюся, што яна праслізне мне ў страўнік,”—спакойна адказаў Віні-Пух.
|
№3.Пра аднародныя члены сказа з абагульняльным словам
Бяззубая піла.
| Знакі прыпынку:
| Прыклады:
| | Калі абагульняльнае слова стаць перад аднароднымі членамі, то перад радам аднародных членаў ставіцца двухкроп’е.
| Мудрая Сава, што жыла ў дупле старога дуба, магла рассудзіць усё: і спрэчкі, і звады, і скаргі, і бойкі.
| | Калі абагульняльнае слова стаіць пасля аднародных членаў, то пасля іх ставіцца працяжнік.
| Малы і стары, дужы і слабы, высокі і нізкі, смелы і баязлівы—кожны ведаў і паважаў Саву.
| | Калі пасля абагульняльнага слова перад аднароднымі членамі ёсць словы а іменна, напрыклад, то перад імі ставіцца коска, а пасля іх— двукроп’е.
| Аднойчы маленькі Вожык знайшоў на палянцы цікавыя рэчы, а іменна: рукзак, газету, недакурак.
| | Калі пасля аднародных членаў перад абагульняльным словам ёсць пабочнае слова ці словазлучэнне (словам, адным словам, карацей кажучы і г. д.), то перад імі ставіцца працяжнік, а пасля яго – коска.
| Ежа, пітво, запалкі—адным словам, нічога з таго, што было ў рукзаку, так не зацікавіла Вожыка, як сцізорык.
| | Калі абагульняльнае слова стаіць перад аднароднымі членамі, але сказ імі не заканчваецца, то пасля абагульняльнага слова ставіцца двухкроп’е, а пасля аднародных членаў – працяжнік.
| Усе: і Воўк, і Мядзведзь, і Заяц, і Вавёрка, і Ліса адзінадушна вырашылі, што невядомую рэч трэба паказаць Саве.
| | Калі аднародныя члены сказа маюць характар дадатковага тлумачэння, а абагульняльнае слова прымае на сябе лагічны націск, то пасля абагульняльнага слова можа ставіцца працяжнік.
| “ Гэта маленькая піла, у якой пакуль не выраслі зубы. Чалавек усюды—і ў лес, і ў поле, і нават у горы—бярэ яе з сабою, “—растлумачыла Сава.
|
№4.Пабочныя словы, словазлучэннi i сказы
Не нашли то, что искали? Воспользуйтесь поиском гугл на сайте:
|
