|
Або Пра тое, як чорта выганялі
| Знакi прыпынку:
| Прыклады:
| | Пабочныя словы i словазлучэннi звычайна знаходзяцца у пачатку або у сярэдзiне сказа i выдзяляюцца пры дапамозе коскі.
| Адным словам,ішоў аднойчы ноччу чалавек з вяселля.
Ды, вядома,ішоў падхмелены.
А ісці яму, між іншым, выпала праз могільнік.
| | . Пабочныя сказы незалежна ад месца размяшчэння часцей за усё таксама выдзяляюцца пры дапамозе коскi.
| На могільніку тым, як казалі,свежую яму выкапалі, дык п’яны чалавек ў гэтую яму і ўваліўся.
| | Пабочнае слова мознакамi прыпынку не выдзяляецца
| Моі сядзеў бы ён там да раніцы, ды чуе: у кутку нешта варушыцца. Мац, мац—а там казёл.
| | Калi пабочныя словы, словазлучэннi i сказы размешчаны непасрэдна злучальнымi або падпарадкавальнымi злучнiкамi, то яны выдзяляюцца коскамi без гэтых злучнiкаў.
| Ды не які чужы, а, заўважыў п’яны,ягоны.
Так бы і сядзелі ў яме казёл і гаспадар, але, на шчасце,ішоў міма нейкі прахожы.
| | Узмацняльныя часцiцы а, i выдзяляюцца коскамi разам з пабочнымi словамi i словазлучэннямi.
| А прызнацца,страшнавата было незнаёмцу, але знайшоў ён недзе вяроўку і ўзяўся выцягваць п’янага.
П’яны думае: “ А відаць, падам яму перш казла, а потым сам вылезу”.
| | Калi пабочныя словы, словазлучэннi i сказы суправаджаюцца узмоцненай iнтанацыяй, падкрэслены лагiчна, яны выдзяляюцца працяжнiкамi.
| Нічога не сказаўшы незнаёмцу, ці—лепш сказаць—не папярэдзіўшы яго, п’яны прывязаў казла да вяроўкі.
| | Заусёды выдзяляюцца працяжнiкамi тыя пабочныя словы i сказы, якiя знаходзяцца у сярэдзiне сказа i маюць клiчную або пытальную iнтанацыю (з клiчнiкам або пытальнiкам пасля iх).
| Цягне прахожы вяроўку, а там–- дзіва!–-сядзіць казёл.
| | Калi пабочныя словазлучэннi i сказы вызначаюцца аслабленай сувяззю са зместам усяго сказа, яны выдзяляюцца з двух бакоу дужкамi.
| Незнаёмец спужаўся страшэнна, піхнуў казла назад у яму, а сам(ці веры вы дасце?)расказаў у вёсцы, што бачыўна могільніку чорта ў постаці казла, які гаварыў да яго чавечым голасам.
Раніцай уся вёска пайшла на могільнік—чорта выганяць.
|
№5.Адасобленыя акалiчнасцi
Або Пра другую маладосць Бабы-Ягі.
| Адасабляецца:
| Не адасабляецца:
| | Акалiчнасцi выражаныя дзеепрыслоунымi зваротамi, а таксама адзiночнымi дзеепрыслоуямi, незалежна ад месца ў сказе:
Шчасце ў каханні знайшоўшы, Баба-Яга памаладзела душою і адчувала сябе на ўсе васемнаццаць год.
| Адзiночныя дзеепрыслоуi, якiя па сваёй ролi наблiжаюцца да прыслоуяу спосабу дзеяння (адказваюць на пытаннi як?, якiм чынам?):
Песні Салаўя-Нягодніка ліліся пад вокнамі Бабы-Ягі не сціхаючы.
| | Акалiчнасць са значэннем уступкi, калi яна выражана назоунiкам з прыназоунiкам нягледзячы на:
Нягледзячы на свае немаладыя гады, Баба-Яга цяпер кожную раніцу прыхарошвалася каля люстэрка.
| Фразеалагiзмы, у складзе якiх ёсць дзеепрыслоуi:
Баба-Яга рашыла быць аптымісткай і жыць не апускаючы рук.
| |
| Развiтыя акалiчнасцi,якiя па сэнсу цесна звязаны з выказнiкам (адказваюць на пытаннi як?, якiм чынам?):
Баба-Ягасядзела схіліўшыся над сталом і чытала вершы аб каханні якія прыслаў ёй Салавей-Нягоднік.
| Заўвагі:
- Калі дзеепрыслоўны зварот адносіцца да аднаго з аднародных выказнікаў, звязаных паміж сабой адзіночнымі злучнікамі і, ды (у значэнні і), ці, або, то коска перад гэтымі злучнікамі не ставіцца:
Салавей-Нягоднік сцішыў хаду і, узняўшыся на невялікі на невялікі ўзгорак, убачыў хатку на курыных лапках.
- Перад злучнікам і, які звязвае два дзеепрыслоўныя звароты ці адзіночныя дзеепрыслоўі, коска не ставіцца:
Яны маўчалі, седзячы на беразе рэчкі і гледзячы на зоркі, якія адбіваліся ў люстры ракі.
№6.Знакі прыпынку пры зваротку
Або Прыгоды маленькага Рыгоркі.
| Знакі прыпынку:
| Прыклады:
| | Калі зваротак знаходзіцца ў пачатку сказа, то пры звычайнай інтанацыі пасля яго ставіцца коска.
| --Мама, а я цяпер ведаю, чаму называецца капрамонт. Наш дом адрамантавалі, а са столі капае.
| | Калі ж зваротак, які знаходзіцца ў пачатку сказа, суправаджаецца ўзмоцненай інтанацыяй, тады пасля яго ставіцца клічнік, а наступнае слова пішацца з вялікай літары.
| Дзеці аглядаюць звярынец:
Настаўніца: Дзеці! Хто скажа, чаму ў льва такая вялікая галава?
Рыгорка: Наталля Пятроўна! Дык гэта каб ён з клеткі не вылез.
| | Калі зваротак знаходзіцца ў сярэдзіне сказа, ён выдзяляецца коскамі з абодвух бакоў.
| -- Я купіла табе новы падручнік. Глядзі, Рыгорка,не запэцкай яго.
-- Не хвалюйся, мама, я да яго нават не дакрануся.
| | Калі зваротак знаходзіцца ў канцы сказа, то перад ім заўсёды ставіцца коска, а пасля яго – той знак прыпынку, які патрабуеццца зместам і інтанацыяй усяго сказа.
| -- Якое будзе заўтра надвор’е, мама?
-- А гэта залежыць ад сіноптыкаў, сынок.
| | Калі аднародныя або развітыя звароткі разрываюцца на часткі членамі сказа, то кожная з частак выдзяляецца коскамі.
| -- Сядай, сыночак, сядай, мой саколік,--прапанавала маці маленькаму Рыгорку ў аўтобусе.
-- Няма калі расседжвацца,-- дзелавіта адказаў Рыгорка,-- мы і так спазняемся.
| | Выклічнікі ой, эх, ох, гэй і інш. заўсёды аддзяляюцца ад зваротка коскай, клічнікам (пры узмоцненай інтанацыі) або шматкроп’ем (пры інтанацыйных замінках).
| -- Эх, Рыгорка, сёння я ўсю ноч не мог заснуць, нават ні разу вочы не заплюшчыў...
-- Ой, тата,ты сам вінаваты: ніхто з незаплюшчанымі вачыма не спіць.
| | Часціцы о, ну ад зваротка коскай звычайна не аддзяляюцца.
| -- Ну татка, што ты такі хмуры?
-- О сынку, справы на рабоце расклейваюцца.
-- Не вялікая бяда, я прынясу табе клею.
| | Калі перад звароткам стаіць выклічнік і займеннік ты абовы, якія з’яўляюцца дзейнікамі, то коскамі выдзяляецца толькі зваротак.
| Рыгорка тлумачыць маленькай дзяўчынцы, за што Бог выгнаў Адама і Еву з раю:
-- Эх ты,малеча, няўжо не разумееш: яны з’елі зялёнае яблычка, а зялёнага няможна есці, бо жывот забаліць.
| | Зайпеннікі ты або вы выдзяляюцца коскамі, калі яны выступаюць у ролі зваротка.
| Міліцыянер: Эй,ты, тут нельга праходзіць, ты парушаеш правілы вулічнага руху.
Рыгорка: Я! Вы тут цэлы дзень стаіцё, і ніхто вам слова не кажа, а я толькі раз перайшоў і ўжо рух парушыў.
|
№7.Аднародныя і неаднародныя азначэнні.
Хто дурнейшы?
| Аднародныя азначэнні:
| Неаднародныя азначэнні:
| Дапасаваныя бяззлучнікавыя азначэнні з’яўляюцца аднароднымі і аддзяляюцца адно ад другога коскай:
- калі абазначаюць адметныя адзнакі розных прадметаў або розныя адзнакі аднаго прадмета, характарызуючы яго з аднаго боку:
Бураціна падкідаў у руцэ адзін залаты, які пераліваўся на сонцы жоўтымі, белымі, ружовымі агеньчыкамі.
- калі маюць сінанімічны характар:
Ад такога відовішча цёмнаю, чорнаю душою Карабаса-Барабаса завалодала хцівасць.
Ён дастаў з кармана некалькі новых, бліскучых медзякоў і вырашыў падмануць Бураціну.
- калі ўжываюцца ў пераносным сэнсе:
Карабас-Барабас працягнуў у сваёй доўгай, зладзейскай руцэ медзякі і прапанаваў мяняцца.
- калі стаяць пасля азначаемага слова:
Бураціна згадзіўся, але пры адной умове, важнай, неадкладнай.
- калі адно азначэнне выражана прыметнікам, а другое дзеепрыметнікам або дзеепрыметным словазлучэннем:
Карабас-Барабас навінен быў гучным, нязмушаным голасампракрычаць па-аслінаму.
| Дапасаваныя бяззлучнікавыя азначэнні, якія характарызуюць прадмет з розных бакоў з’яўляюцца неаднароднымі і знакамі прыпынку не выдзяляюцца:
“ Ты са сваім недарэчным асліным розумам здагадаўся, што адзін залаты лепш, чым некалькі медзякоў. Дык чаму ты думаеш, што гэтага не разумею я?”—адказаў Бураціна.
| | Недапасаваныя бяззлучнікавыя азначэнні ў складзе аднаго рада заўсёды аднародныя і аддзяляюцца коскай:
Карабаса-Барабаса акрыляла думка аб уласнай хітрасці, аб залатым, а таму ён стаў на карачкі і зароў па- аслінаму.
|
| | Недапасаваныя бяззлучнікавыя азначэнні разам з дапасаванымі ў складзе аднаго рада звычайна аднародныя і аддзяляюцца пры дапамозе коскі:
Раззлаваны, з чырвоным тварам Карабас-Барабаспадняўся на ногі і запатрабаваў залаты ў абмен на медзякі.
|
|
№8.Знакі прыпынку пры параўнальных зваротах.
Выкруціўся.
| Адасабляюцца:
| Не адасабляюцца:
| | Параўнальныя звароты, якія адносяцца да ўказальных слоў, пры звычайнай інтанацыі выдзяляюцца коскамі:
Ў такім садзе, як у паштальёна Печкіна, павінны былі расці самыя смачныя яблыкі.
Аднойчы ўвечары кот Матроскін, Шарык і Фёдар прабраліся туды так, як сапраўдныя злодзеі.
| Калі параўнальныя звароты ўваходзяць у склад выказніка:
“ Хто гэта тут нібы схаваўся на маёй яблыні?”—спытаў Печкін.
| | Калі параўнальныя звароты адносяцца не да ўказальных слоў, а да іншых слоў ў сказе, то такія звароты ў большасці выпадкаў выдзяляюцца коскамі:
Як самы смелы, Шарык хутка забраўся на дрэва.
Вось толькі яблыкі, што сапраўдныя дзічкі, аказаліся цвёрдымі і вельмі кіслымі.
| Калі параўнальныя звароты ўводзяцца ў структуру сказа спалучэннямі: больш як (не больш як), больш чым (не больш чым), менш як (не менш як), не бліжэй як, не далей як, усё роўна як і інш.:
“ Не больш як салавей змог бы ўтрымацца на тонкіх галінках дрэва,”—буркнуў Шарык.
Але калі такія спалучэнні інтанацыйна і сэнсава членяцца, то перад злучнікамі як, чым ставіцца коска:
“ Калі ты сапраўдны салавей, дык павінен спяваць не менш, як усю ноч,”— запатрабаваў Печкін.
| | Коска ставіцца перад словам як у выразах не хто іншы,як; не што іншае, як:
Нечакана сябры заўважылі, што ў сад ідзе не хто іншы, яксам Печкін.
| Калі словы як, нібы, быццам і інш. выконваюць ролю часціц з рознымі эмацыянальна-экспрэсіўнымі адценнямі:
Тут Шарык як зараве сваім басам.
| | Параўнальныя звароты, якія маюць удакладняльнае або паясняльнае значэнне, выдзяляюцца коскамі:
За адным скачком, як два трусы,Матроскін і Фёдар апынуліся ў кустах, а Шарык, нібы смоўжык, шчыльненька прыліп да дрэва.
| Калі параўнальныя звароты з’яўляюцца устойлівымі або непадзельнымі па сэнсу выразамі:
“ Відаць, калі ўсе салаўі вучыліся спяваць, ты займаўся чым папала. Няўжо салавей можа так гарлапаніць што сілы?”—здзівіўся Печкін.
| | Калі характар параўнання падкрэслены з асаблівай сілай і суправаджаецца ўзмоцннненай інтанацыяй, параўнальныя звароты аддзяляюцца працяжнікам:
Печкін—як вопытны паляўнічы—наставіў стрэльбу і падышоў да дрэва.
| Калі параўнальныя звароты ўжываюцца са значэннем “у якасці” або са значэннем тоеснасці:
“ Дурань ты! Нават самы лепшы салавей ад такіх яблыкаў завые як сапраўдны сабака,”—выкруціўся Шарык.
|
№9.Адасабленне дапасаваных азначэнняў.
Заклінанне ад мышэй
| Аасабляюцца (коска):
| Прыклады:
| | Дапасаваныя азначэнні, калі яны стаяць пасля азначаемых назоўнікаў:
| Аднойчы Баба-Яга, пакуль Кашчэя не было дома, запрасіла ў госці Салаўя Разбойніка, прыгожага, вясёлага, і бесклапотна бавіла з ім час.
| | Два і больш адзіночных дапасаваных азначэнняў, калі яны стаяць пасля азначаемага слова, якое мае перад сабой яшчэ адно азначэнне:
У выпадку адсутнасці такога азначэння, адасабленне залежыць ад інтанацыі:
| Нечакана дадому вярнуўся раўнівы Кашчэй, узбуджаны і злы.
Баба-Яга, хітрая, спрактыкаваная, хуценька накінула на галаву Кашчэя мяшок ад бульбы і прымусіла паўтараць за ёю заклінанне ад мышэй.
Кашчэй паўтараў заклінанне выдуманае, бессэнсоўнае.
| | Дапасаваныя азначэнні, якія стаяць перад азначаемым словам і маюць дадатковае значэнне прычыны, уступкі, часу, умовы:
| Накрыты тоўстым мехам, Кашчэй нічога не бачыў, але шчыра верыў, што гэта неабходная для заклінання ўмова.
| | Дапасаваныя азначэнні, якія ўдакладняюць папярэдняе азначэнне:
| У той, зручны, момантСалавей Разбойнік вылез са свайго сховішча.
| | Дапасаваныя азначэнні незалежна ад месца ў сказе, калі адносяцца да асабовых займеннікаў:
| Радасная і шчаслівая, яна падала яму знак ціхенька выйсці за дзверы.
| | Дапасаваныя азначэнні незалежна ад месца ў сказе, калі яны аддзелены ад азначаемага слова выказнікам ці іншымі членамі сказа:
| Зацікаўлены заклінаннем, нібы застыў у дзвярах Салавей Разбойнік і нават не думаў уцякаць. Ён стараўся запомніць заклінанне, бо ў яго дома таксама былі мышы.
|
№9.Адасабленне недапасаваных азначэнняў
Іван + Васіліна або Дзіўны прысуд
| Коска:
| Працяжнік:
| Не адасабляюцца:
| | Недапасаваныя азначэнні незалежна ад месца ў сказе, калі адносяцца да назоўнікаў ці асабовых займеннікаў:
У газавай сукеначцы, у паласатых панчошках,царэўна Васіліна прыбегла ў суд.
З чырванню на шчоках, з запалам у вачах,яна паведаміла суддзі: ” Царэвіч Іван, што жыве па суседству, без дазволу пацалаваў мяне.”
| Калі недапасаванае азначэнне выражана неазначальнай формай дзеяслова, перад якой можна ўставіць а іменна, то перад азначэннем тавіцца працяжнік:
“ Няхай пан суддзя абыдзецца з гэтым нахабнікам адпаведна майму жаданню—выклікаць, дапытаць і пакараць,”—дзелавіта запатрабавала яна.
| Калі недапасаваныя азначэнні інтанацыйна і сэнсава не выдзяляюцца, а цесна звязаны з азначаемым словам у сказе:
Сярэдніх гадоў суддзя хутка скеміў у чым справа і вынес прысуд:” Ідзі і ты яго пацалуй. Вока за вока, зуб за зуб.”
| | Недапасаваныя азначэнні, якія ўключаюцца з адзін рад з адасобленымі дапасаванымі азначэннямі:
Царэвіч Іван, прыгожы, адукаваны, з уласным поглядам на жыццё,даўно кахаў царэўну Васіліну і хацеў з ажаніцца з ёю.
|
|
| | Недапасаваныя азначэнні могуць адаабляцца з мэтай сэнсавага і сінтаксічнага аддзялення іх ад пэўнага члена сказа:
Царэўна Васіліна, са сваімі прынцыпамі, з капрызамі, кожны раз адмаўляла царэвічу, хоць таксама кахала яго.
|
|
|
№10.Удакладняльныя члены сказа
Або Пра Павучка-трацячка
| Знакі прыпынку:
| Прыклады:
| адасабляюцца і адзяляюцца коскамі ўдакладняльныя члены:
- акалічнасці часу;
- акалічнасці месца;
- акклічнасці спосабу дзеяння, меры і ступені.
| - Летнім ранкам, а сёмай гадзіне, маленькага Павучка-трацячка разбудзіла сонейка.
- У пакоі, пад шафай, Павучок-трацячок назначчыыў сустрэчу з сябрамі.
- Павучок хуценька, з адчуваннем бадзёрасці, спусціўся па павуцінцы.
| | Калі ўдакладненне падкрэслена з асаблівай сілай, адасобленыя акалічнасці выдзяляюцца пры дапамозе працяжнікаў.
| “ Колькі ж тут—на акне—мух! Я ж аб’емся!”—думаў Павучок-трацячок.
| | Працяжнікам аддзяляюцца дзве і больш акалічнасці, якія выступаюць у ролі аднародных членаў і звязаны злучнікаміі, ды, ці, або.
| Усюды ў пакоі—і на акне, і за шафай, і нават пад ложкам—ён адчуваў сябе гаспадаром.
|
№11.Паясняльныя і далучальныя члены сказа
Не нашли то, что искали? Воспользуйтесь поиском гугл на сайте:
|
