Вопрос 48. Этнічныя групы на Беларусі.

Этнічную гісторыю Беларусі ўмоўна можна падзяліць на два перыяды. Першы —даіндаеўрапейскі перыяд. Даіндаеўралейскі перыяд характарызуецца панаваннем такіх форм гаспадаркі, як паляванне,

рыбалоўства, збіральніцтва. Ён супадае з каменным векам, калі адбылося засяленне чалавекам тэрыторыі сучаснай Беларусі. У навуковай літаратуры маецца некалькі пунктаў гледжання наконт часу з'яўлення на сучаснай беларускай тэрыторыі першых людзей.Адны даследчыкі лічаць, што гэта адбылося 100 тыс. гадоў таму (сярэдні палеаліт). Прыкладнаў канцы сярэдняга палеаліту ў асноўным завяршылася фарміраванне чалавека сучаснага фізічнага тыпу — неаантрапа (краманьѐнца). Другія лічаць, што першыя людзі на беларускіх землях з'явіліся 40 тыс. гадоў таму, у верхнім палеаліце, падчас існавання чалавека разумнага, калі працэс антрапагенезу ўжо завяршыўся. Вызначыць этнічную прыналежнасць старажытнага насельніцтва на тэрыторыі Беларусі ў палеаліце, мезаліце і на працягу болыпай часткі неаліту няма магчымасці. Мовы гэтага насельніцтва невядомы. Сляды іх не знойдзены. Разамзтым даныя археалогіі і гістарычнага мовазнаўства, у прыватнасці гідраніміі (старажытных назваў рэк, азѐр), даюць магчымасць вызначыць этнічную прыналежнасць некаторых груп мясцовага насельніцтва ў канцы каменнага веку. Прыкладна ў III тысячагоддзі да н.э. у Падзвінні і Падняпроўі з'явілася фіна-угорскае насельніцтва, а накрайнім паўднѐвым захадзе Падпрыпяцця невялікія групы індаеўрапейскага насельніцтва. Пачаўся паступовы пераход да вытворчай гаспадаркі земляробства і жывѐлагадоўлі. Гэты вялікі ў гісторыі чалавецтва гаспадарчы пераварот атрымаў назву неалітычнай ревалюцыі.Другі, індаеўрапейскі перыяд

этнічнай гісторыі Беларусі пачаўся ў бронзавым веку з часу рассялення на яе тэрыторыі індаеўрапейскіх плямѐн.У рамках індаеўрапейскага перыяду вылучаецца балцкі этап этнічнай гісторыі Беларусі, які храналагічна супадае з эпохай металу.Балты, якія прыйшлі на Беларусь з Сярэдняга Падняпроўя,

засвойвалі мясцовы даіндаеўрапейскі субстрат. На працягу II тысячагоддзя да н. э. адбываўся працэс змешвання балтаў (індаеўрапейцаў) з мясцовым насельніцтвам, асіміляцыі апошняга: "чыстых" этнасаў не існуе, усе этнасы ўтвараюцца ў выніку змешвання народаў. Першапачаткова балты пасяліліся ў Папрыпяцці і Падняпроўі, а на поўначы Беларусі яшчэ тысячу гадоў мела ўплыў фінаугорскае насельніцтва. 3 рассяленнем індаеўрапейцаў змяніўся не толькі этнічны склад насельніцтва Беларусі, але змянілася і эпоха.Трэба адзначыць, што неалітычнае насельніцтва Беларусі не было поўнасцю асімілявана. Яшчэ існавалі ранейшыя гаспадарчыя і культурныя традыцыі. Некаторыя рэгіѐны Беларусі былі слаба заселены балтамі. Але на болыпай частцы яе тэрыторыі сфарміраваўся балцкі этнас. Аб гэтым сведчыць той факт, што пераважная болыпасць назваў рэк (Верхіта, Волча, Гайна, Грыўда, Друць, Клѐва, Лучоса, Мытва, Нача, Палата, Ула, Усяжа, Эса і інш.) захавалі карані і характэрныя канчаткі, якія ѐсць у літоўскай і латышскай, г.зн. балцкіх, мовах. Можна прыгадаць і іншыя назвы, якія адносяцца да балцкай гідраніміі: Асвея, Дрысвяты, Лосвіда, Муйса, Нарач, Усвяча і інш. Найболып часта сустракаюцца

гідронімы, звязаныя з балтамі, у басейнах рэк Бярэзіны (Мена, Ольса, Серуч, Уса) і Сожа (Рэхта, Рэста, Сноў, Туросна). Такім чынам, балцкі этап этнічнай гісторыі Беларусі гэта час распаўсюджання на беларускіх землях індаеўрапейцаў з іх асноўнымі заняткамі — земляробствам і жывѐлагадоўляй, час інтэнсіўнай асіміляцыі мясцовага неалітычнага насельніцтва, у тым ліку і фінаугорскага на поўначы Беларусі. Мясцовае неалітычнае насельніцтва паступова трансфармавалася ў індаеўрапейцаўбалтаў, адначасова аказваючы пэўны ўплыў на іх мову і культуру.

Новы, славянскі этап этнічнай гісторыі Беларусі пачаўся ў раннім сярэднявеччы. Яго храналагічныя рамкі: IV-V стст. н.э. да нашага часу.Прапаходжанне славян вучоныя выказалі мноства супярэчлівых гіпотэз, асаблівапра месцазнаходжанне іх прарадзімы. Адны даследчыкі сцвярджалі аблакалізацыі славян у Прыпяцка-Сярэднедняпроўскім рэгіѐне (Ю.Растафінскі,К.Машынскі, Ф.Філін і інш.), другія вучоныя змяшчалі іх прарадзіму ў Вісла-Одэрскім міжрэччы (Т.Лер-Сплавінскі, Ю.Кастшэўскі, Я.Чаканоўскі і інш.),трэція — на шырокіх прасторах ад Одэра да Дняпра (Л.Нідэрле, П.Траццякоў,

В.Генсель, Б.Рыбакоў і інш.).Як мяркуюць некаторыя даследчыкі, тэрыторыя Беларусі на поўдзень ад Прыпяці была заселена славянамі ўжо ў VIIVI стст. Да н.э. Аб гэтым сведчаць старажытныя славянскія гідронімы (назвы рэк): Стыр, Стубла, Стубель, Сваратоўка, Родча, Рубча і інш. На тэрыторыі на поўнач ад

Прыпяці яшчэ жылі народы балцкай галіны індаеўрапейцаў, сведчаннем чаго з'яўляюцц'а балцкія гідронімы: Лань, Арэса, Клева, Брожа, Ула, Гаўя, Эса і інш. Некаторыя ўральскія, фінаугорскія гідронімы (Дзвіна, Свір, Мардва і інш.) на поўначы Беларусі былі ўспрыняты балцкай групай індаеўрапейцаў. Утварыліся таксама гібрыдныя балтафінскія гідронімы, напрыклад Лынтупка, Дрыса.Ва Усходняй Еўропе, г.зн. на тэрыторыі сучаснай Беларусі, Расіі і Украіны, славяне асімілявалі мясцовае, адпаведна балцкае, фіна-угорскае і цюркскае, насельніцтва.

У VI — VII стст. пачалося пранікненне славян у балцкі арэал. У балтаў з'яўляюцца паўзямлянкі з пячамі-каменкамі, каменныя жорны, жалезныя нажы і іншыя славянскія рэчы, прылады працы.

У VIII — IX стст. адбываецца масавае рассяленне славян у балцкім арэале на тэрыторыі Беларусі спачатку ў верхнім цячэнні рэк Случ і Арэса, на правым беразе Дняпра, потым на Бярэзіне. У курганах знойдзены пахаванні па славянскаму абраду шляхам трупаспалення, а таксама славянская кераміка.

Засяленне ішло з паўднѐвай часткі Прыпяцкага басейна. Славяне праніклі ў Падняпроўе і Падзвінне ў IX ст., а да Х ст. яны рассяліліся ў Верхнім Панямонні. Большая частка балцкага насельніцтва была асімілявана, другая —знішчана ці выціснута на паўночны захад, у Прыбалтыку, дзе прыняла ўдзел у фарміраванні этнічных літоўцаў і латышоў. Трэцяя частка балцкага насельніцтва працягвала жыць на сваіх бьілых месцах. Асіміляцыя гэтай часткі балтаў славянамі на тэрыторыі Беларусі працягвалася да XII — XIII стст. І нават пазней.У выніку славянабалцкага сінтэзу ў VIII Х стст. узніклі новыя этнічныя славянскія супольнасці, якія часта ўпамінаюцца ў сярэдневяковых пісьмовых крыніцах. Гэта дрыгавічы, радзімічы, крывічы.Такім чынам, звесткі археалогіі, мовазнаўства, антрапалогіі сведчаць пра тое, што раннесярэдневяковыя этнічныя супольнасці дрыгавічоў, радзімічаў, крывічоў сфарміраваліся ў выніку змяшэння, сінтэзу славянскіх і балцкіх групп насельніцтва. У іх культуры і мове перапляліся славянскія і балцкія элементы з перавагай славянскіх рыс. Менавіта крывічы, дрыгавічы, радзімічы, а не наступныя этнічныя супольнасці ўтрымлівалі ў сабе балцкі субстрат.Дрыгавічы, крывічы,радзімічыз'яўляліся тэрытарыяльнымі культурнаэтнічнымі супольнасцямі і не сфарміраваліся ў народнасці. Яны ўяўлялі сабой не плямѐны, як у раннім жалезным веку, а протанароднасці ("народцы") і адначасова пачатковыя дзяржаўныя ўтварэнні, ці протадзяржавы.Дрыгавічы, крывічы-палачане, радзімічы паступова ўцягваліся

ў працэс фарміравання беларускай народнасці. Прычым трэба адзначыць, што паміж славянамі і балтамі мелі месца і мірнае суіснаванне, і ваенныя сутыкненні, і асіміляцыйныя працэсы. Асімілявалі не толькі славяне балтаў, але ў шэрагу выпадкаў славяне былі асіміляваныя балтамі. Мелі месца істотныя адрозненні гэтых працэсаў на ўсходзе і захадзе Беларусі. На ўсходзе былі вельмі моцныя сувязі славянскай, балцкай і суседняй фіна-угорскай культуры, якія доўга ажыццяўляліся ў межах шырокай паласы, і працягласць іх была вельмі вялікай.У заходніх рэгіѐнах Беларусі ўсходне-славянскія супольнасці дрыгавічоў, валынян, крывічоў суседнічалі і суіснавалі з усходне-балцкімі (літоўскімі), заходне-славянскімі (мазавецкімі), заходне-балцкімі (яцвяжскімі) плямѐнамі. У адрозненне ад балтаў, якія жылі на тэрыторыі сучаснай Беларусі і Смаленшчыны і быліасіміляваны славянамі, балцкія плямѐны

ПаўднѐваУсходняй Прыбалтыкі сталі асновай, на якой склаліся народнасці: літоўцы, латышы, прусы, яцвягі. Па мове балты гэтага рэгіѐна падзяляліся на заходніх (прусы, яцвягі) і ўсходніх (літоўцы, латышы, куршы і інш.). Тэрыторыю паміж Нѐманам і вярхоўямі р.Нараў насяляла группа яцвяжскіх плямѐн — судзінаў, дайновы, паляксянаў і ўласна яцвягаў. У другой палове XIII ст. пасля кровапралітнай барацьбы яцвягі, як і суседнія роднасныя ім прусы, былі канчаткова заваяваны крыжакамі. Нейкая іх колькасць

перасялілася ў суседнія землі — Літву, Полыпчу, Беларусь. Менавіта гэтым тлумачыцца тое, што ў заходніх раѐнах Беларусі з'явіліся назвы населенных пунктаў Яцвязь, Ядзьвінкі, Прусы, Прусікі. Сляды знаходжання дайновы захаваліся ў тапонімах Дзейнава, Дайнова, Дайноўка, якія лакалізаваны ў

раѐнах Валожына, Гродна, Слоніма, Івянца. Такім чынам, ѐсць усе падставы сцвярджаць, што яцвягі былі адным з кампанентаў у фарміраванні беларускай народнасці. У заходнім рэгіѐне Беларусі доўга пражывалі асобныя балцкія і змешаныя балцкаславянскія групы насельніцтва. У IX — XI стст. балцкаславянская мяжа праходзіла па лініі Гродна — Ліда — Іўе — Вілейка Мядзель Браслаў. У XII —

XIII стст. яна адсунулася далей на захад і паўночны захад да сучаснай Літвы і Латвіі. Важна таксама адзначыць, што змяшэнне балтаў са славянамі адбывалася не толькі на тэрыторыі Беларусі, але ў нейкай ступені і на тэрыторыі Літвы і Латвіі. Аб гэтым сведчаць наступныя прыклады: у XII — ХПІ стст. на тэрыторыі Латвіі існавалі княствы Кукенойс і Герцыке, якія знаходзіліся ў залежнасці ад Полацка; старажытная частка г.Вільні была заснавана крывічамі ў XI — XII стст. Невыпадкова ў складзе аўкштайтаў выдзяляецца лакальная група дзукаў, у якой шмат агульнага з беларусамі.У той жа час сярод славянскага насельніцтва працягвалі існаваць групы балтаў. Аб існаванні на заходняй частцы ўсходне-славянскай этнічнай тэрыторыі ўсходне-балцкіх груп літоўцаў сведчаць назвы населеных пунктаў — Літва, Літоўцы, Літоўка, якія і сѐння сустракаюцца на Маладзечаншчыне, Слонімшчыне, Стаўбцоўшчыне і ў іншых мясцовасцях. Набегі нямецкіх рыцараў былі галоўнай прычынай перасялення невялікіх груп заходніх балтаў жамойтаў на ўсход. Гэта пацвярджаюць назвы населеных пунктаў: Жамойцішкі (Воранаўскі рн), Жамойдзі (Лідскі рн), Жамойск (Докшыцкі рн) і інш. Пад ціскам Лівонскага ордэна ў падзвінска-дняпроўскі рэгіѐн перасялілася і частка ўсходнебалцкага насельніцтва — латыголаў. На Віцебшчыне налічваецца каля 30 населеных пунктаў з назвай Латыголь, Латыголічы, Латыголава і інш.

Наогул балцкіх назваў населеных пунктаў на тэрыторыі Беларусі сѐння налічваецца болып за 200. Пераважная іх колькасць знаходзіцца ў заходніх раѐнах.Акрамя балцкага насельніцтва на фарміраванне беларускага этнасу аказалі пэўны ўплыў асобныя групы цюркскага насельніцтва (татары), якія

пасяліліся на тэрыторыі Беларусі ў канцы XIV — пачатку XV ст. Аднак гэты ўплыў быў нязначны.

Беларускі этнас - гэта ўстойлівая супольнасць людзей, якая гістарычна склалася на тэрыторыі сучаснай Беларусі, суседніх усходніх і паўночных землях і характарызуецца асаблівасцямі мовы, побыту, культуры, рысаў псіхікі і самасвядомасці, што перадаюцца з пакалення ў пакаленне. Працэс фарміравання беларускага этнасу з'яўляецца доўгім па часе, складаным і шматгранным. Існуюць розныя погляды і адказы на пытанне аб вытоках, каранях, продках беларусаў. Спрэчкі даследчыкаў выклікае час завяршэння працэсу складання (этнагенезу) беларускай этнічнай супольнасці. Адны сцвярджаюць, што беларусы, як этнас, ужо існавалі ў XIII ст., а працэс фарміравання беларускай народнасці пачаўся яшчэ ў VII—VIII стст. (Г. Штыхаў, М. Ермаловіч, М. Ткачоў і інш.). Паводле В. Сядова, беларуская этнічная супольнасць склалася ў ХІІІ-ХІV стст. М. Грынблат лічыць, што фарміраванне беларусаў адбывалася ў ХІV-ХVІ стст. Ёсць і іншыя меркаванні. Узнікла шмат канцэпцый, якія маюць як навуковы, так і ненавуковы характар, палітычную афарбоўку, часта ўзаемавыключаюць адна другую. Так, яшчэ ў XIX ст. з'явіліся польская і велікаруская канцэпцыі, якія адмаўлялі існаванне самастойнага беларускага этнасу на той падставе, што ў насельніцтва Беларусі быццам не было самастойнай славянскай мовы. Прыхільнікі польскай канцэпцыі (Л. Галембоўскі, А. Рыпінскі і інш.) лічылі беларускую мову дыялектам польскай мовы, а беларусаў - часткай польскага этнасу. Творцы велікарускай канцэпцыі (А. Сабалеўскі, I. Сразнеўскі і інш.) сцвярджалі, што Беларусь - частка велікарускай этнічнай тэрыторыі, а беларуская мова — дыялект рускай мовы. Памылковасць гэтых канцэпцый даказана даследваннямі па беларускай мове.

Вопрос 49. Традыцыйныя народныя вераванні і забабоны беларусаў.

Для абазначэння старадаўніх вераванняў і культаў, што існавалі да пашырэння так званых "вышэйшых" рэлігій (хрысціянства, іслам, будызм), у багаслоўі і гістарычнай літаратуры прыняты тэрмін язычніцтва, альбо паганства. Назва паходзіць ад царкоўнаславянскага слова "языцы", што азначае народы, чужаземцы. Першымі формамі паганскіх вераванняў былі фетышызм, анімізм, татэмізм, магія і інш. Зямлю, ваду і неба балты і славяне засялілі багамі і духамі і кожнага надзялілі сваімі функцыямі - кожны "адказваў" за нейкае асяроддзе ці сферу жыцця. У лесе жыў лесавік, у балоце - лешы, у полі - палявік, у вадзе - русалкі, у хаце - дамавік і г. д. Важнейшай асаблівасцю язычніцтва з'яўляецца шматбожжа. У язычніцкі пантэон славян уваходзілі багі: Пярун (бог грому і маланкі), Сварог (бог неба) і яго сын Дажбог (бог сонечнага святла), Ярыла (бог веснавой урадлівасці і плоднасці жывѐлы), Жыжаль (бог агню), Зніч (бог паграбальнага агню), Стрыбог (бог вятроў), Вялес (апякун жывѐлагадоўлі), Лѐля (багіня вясны, дзявочай прыгажосці і кахання) і інш. Месца, дзе язычнікі ўшаноўвалі сваіх багоў, прыносілі ім ахвяры, называлася капішчам, або свяцілішчам. Яны размяшчаліся на ўзвышшах, астравах, на берагах рэк і азѐр, сярод балот. Паганства выступала як вынік жыццѐвай дзейнасці і светапогляду людзей, адлюстраванне іх патрэб. Увядзенне хрысціянства не скасавала цалкам язычніцкіх уяўленняў і культуры. Хрысціянская царква вымушана была дапасоўваць свае святы і абрады да язычніцкага святочнага календара. Вывучаючы беларускую мiфалагiчную спадчыну, можна з упэўненасцю сказаць,што яна далека не бедная. Больш таго, усе бажаствы, за выключэннем Перуна,былi ў асноўным мiрнымi, а таму беларускi Алiмп толькi адлюстроўваў характар беларускага народа. Замовы (цi як iх у народзе яшчэ называюць — загаворы, нагаворы, шэпты) — гэта славесныя формулы, якiм надавалася магiчнае значэнне. Замовы — вiд народнай творчасцi, якi у сучасны момант у жывым бытаваннi амаль не сустракаецца.У мiнулым, замовы былi шырока распаўсюджаны ў быце i мелi чыста ўтылiтарнае значэнне: з дапамогай слова, магiчнага дзеяння ператварыць жаданне ў рэальнасць — падобным выклiкаць падобнае. Прынята дзялiць замовы на некалькi тэматычных груп:першая група — замовы, звязаныя з гаспадарчай дзейнасцю чалавека (паляванне, рыбацтва, пчалярства, збор ягад, грыбоў, захаванне жывѐлы, ураджаю); другая група — замовы супраць хвароб (лiхаманка, зубны боль, укус змяi, шал i г. д.);трэцяя група — замовы, звязаныя з сямейнымi адносiнамi i прыватным бытам (сюды адносяцца i прысушкi i адсушкi — любоўныя замовы); чацвѐртая група — замовы, звязаныя з грамадскiмi адносiнамi. Нягледзячы на шматвяковую гісторыю хрысціянскай царквы на Беларусі і яе актыўныя спробы выкараніць язычніцкія ўяўленні, вераванні і

абрады, светапогляд беларускіх сялян яшчэ ў ХХ ст. заставаўся міфалагічным у сваёй аснове. Гэтая адметнасць традыцыйнага мыслення была абумоўлена цеснай знітаванасцю земляроба са светам Прыроды, якая ўяўлялася жывой і адухоўленай, выступала надзейным партнёрам у быцці чалаве-

ка. Невыпадкова, што ўсе этнаграфічныя крыніцы засведчылі ў беларусаў ушанаванне прыродных стыхій і аб’ектаў. Сакральным характарам вызначалася стаўленне нашых продкаў дазямлі – адной з асноўных касмічных стыхій (побач з вадой, паветрам і агнём), першаэлемента, з якога і быў створаны Сусвет. Земля асэнсоўваласяяк усеагульная крыніца жыцця, маці ўсяго жывога, у тым ліку і чалавека

(лічылася, што Бог стварыў чалавека з зямлі). У адпаведнасці з міфалагічнымі ўяўленнямі зямлю лічылі жывой істотай, якая несла ў сябе жаночы пачатак, апладнялася жыватворнай нябеснай вільгаццю (дажджом) і давала новы ўраджай. “Маці-сыра зямля” лічылася святой, што тлумачыць паважнае, асцярожнае да яе стаўленне: “няможна зямлі біць, знявераць ці пашкудзіць, бо зямля святая”. Самай моцнай клятвай (ад якой нельга адракнуцца ні пры якіх абставінах) лічылася тая, калі чалавек спачатку цалаваў, а затым з’ядаў жменьку зямлі. Родная зямля, узятая чалавекам на чужыну, адыгрывала ролю абярога, пасля ягонай смерці яе клалі ў магілу. Уяўленні аб зямлі былі цесна звязаныя з паняццем рода, радзімы, краіны, што адлюстравана ва ўсіх жанрах беларускага фальклору.

Вада, адна з асноўных жыццятворных стыхій; крыніца жыцця, сро-дак магічнага ачышчэння. Разам з тым водная прастора ўсведамлялася як мяжа паміж зямным і “тым” светам. У касмаганічных легендах вада асацыіруецца з першабытным хаосам, калі яшчэ не было ні неба, ні зямлі, а толькі вада і цемра. Ачышчальная, апатрапейная і прадуцыйная семантыка праяўляецца ў шматлікіх рытуалах акраплення, умывання, купання, аблівання, піцця асаблівай (“замоўленай”) вады. Да праточнай вады беглі ў святочныя дні ўмывацца для бадзёрасці, прыгажосці і здароўя; ею аблівалі хворых ці саграшыўшых лю-

дзей; традыцыйным святочным пажаданнем у беларусаў была формула:“Будзь здаровы, як вада!”

Катэгарычна забаранялася мачыцца ці пляваць у вадаёмы, бо азёры, крыніцы разумеліся, як “вочы маці-зямлі”. У зваротным выпадку чалавек мог быць жорстка пакараны Вадзянікам.

Вада з’яўляецца абавязковым элементам знахарства, носьбітам энергетыкі замовы. Вадзе ў замовах ад хваробаў і нячыстай сілы надаваліся асабістыя імёны: Улляна, Кацярына, Марына і інш. З старажытных часоў на Беларусі ўшаноўваюцца сотні чудадзейных крыніц – “прошчаў”.

Агонь у народных уяўленнях з’яўляецца адной з вышэйшых касмічных стыхій, суаднясеннай з верхнім (нябесным) ярусам светабудовы. Лічылася, што першы агонь трапіў на зямлю разам з Пяруном, пасля чаго людзі навучыліся разводзіць яго і карыстацца ім. Сімволіка агню мела дваісты характар. На адным полюсе – вобраз яраснага і пагрозлівага полымя, што нясе знішчэнне і смерць. На другім – стыхія ачышчальнага полымя, якое ўвасабляла творчы, актыўны пачатак. Агонь успрымаўся як непасрэдны аб’ект язычніцкіх культаў (яму прыносілі ахвяры), і як пасрэднік паміж людзьмі і багамі. Невыпадкова,

што раскладанне (распальванне) агню было неад’емным элементам значнай часткі рытуалаў (Масленніца, Гуканне вясны, Купалле, Багач і інш.). Катэгарычна забаранялася пазычаць хатні агонь незнаёмым людзям, а ў часе святаў нават і суседзям. “Святы”, “жывы” агонь, здабыты архаічным спосабам з дапамогай трэння, лічыўся надзейным абярэгам ад хвароб, эпідэмій і эпізотый. Агонь ўяўляўся беларусам жывой, свавольнай істотай, што есць, п’е, спіць падобна чалавеку, а раззлаваўшыся за непаважнае стаўленне, можа і адпомсціць пажарам. Пляваць у агонь лічылася вялікім грахом, за што вінаваты захворваўна адмысловую хваробу – “вогнік” – прышчавую чырвоную высыпку паўсім твары і целе. Амаль што злачынствам было мачыцца на агонь. Верылі,што чалавека, які здзейсніў гэта, агонь “высушыць” да смерці, альбо спаліць дашчэнту яго сядзібу.

З ушанаваннем касмічных стыхій былі цесна звязаныя культы прыродных аб’ектаў (крыніц, камянёў, дрэў), шырока распаўсюджаныя паўсёй тэрыторыі Беларусі і не згубіўшыя сваёй актуальнасці дагэтуль. Найбольшай пашанай карысталіся крыніцы – месцы выхаду на зямную павярхню падземных водных жыл, якія, паводле народных ўяўленняў, мелі цудадзейную лекавую сілу. Сярод іншых вадаёмаў крыніцы надзяляліся асаблівай чысцінёй, гаючай моцай, дзякуючы сваёй сувязі з падземнымі і нябеснымі водамі. Ушанаванне крыніц мае ў аснове веру ў магічныя ўласцівасці праточнай вады, якая называлася “жывой”, “святой”. Да культавых крыніц здавён неслі ахвярапрынашэнні (грошы, хлеб, палатно, воўну), атрымліваючы ад іх вады пазбаўленне ад разнастайных хвароб і немачы. У раннім Сярэднявеччы хрысціянская царква вельмі агрэсіўна выступала супраць ушанавання крыніц. Але, так і не здолеўшы перамагчы гэтую народную традыцыю, царкоўнікі пачалі, хаця б і фармальна, прыстасоўваць яе да сваіх патрэб: ставіць ля “святых ключоў” капліцы, крыжы, праводзіць малебны і г.д.

Этнаграфічныя і гістарычныя дадзеныя сведчаць аб наяўнасці на тэрыторыі Беларусі каля 300 культавых крыніц, але бясспрэчнае першынство ў гэтым сэнсе належыць беларускаму Падзвінню (звыш 100), што не ў малой ступені абумоўлена геамарфалагічнымі асаблівасцямі рэгіёна. Нягледзячы на тое, што ў народнай свядомасці, лекавыя здольнасці “жывой вады” мелі ўніверсальны характар (“памагае ад усяго”), шэраг крыніц надзяляўся “спецыялізаванымі” функцыямі: ад болю ў суставах дапамагае крыніца ля в. Кавалеўшчына Полацкага раёна, ад хвароб страўніка –“святы ключ” ля в. Вішкавічы Чашніцкага раёна, ад дзіцячых хвароб і сурокаў – святая крыніца ля Сафійскага сабора ў Полацку, “Марозаў ключ” ля в. Забор’е Расонскага раёна, ад жаночых хвароб і бяплоддзя – крыніца

для в. Сарочына Ушацкага раёна, ад хвароб вачэй – “Янава крыніца” ля в. Бабруйшчына Глыбоцкага раёна і крыніца – “Шальніця” ля Браслава. Ушанаванне культавых крыніц, характэрнае для насельніцтва Беларусі і зараз, з’яўляецца сведчаннем адметнасці і жыццяздольнасці традыцыйных каштоўнасцяў этнічнай культуры беларусаў, нават ва ўмовах індустрыяльнага грамадства.

Камень у міфалагічных ўяўленнях беларусаў з’яўляўся адным з першаэлементаў Космасу, апорай, асновай, стрыжнем (цэнтрам) Сусвету. Цвердасць, трываласць, непарушнасць і даўгавечнасць камяня вызначылі яго шырокае выкарыстанне ў ахоўнай, прадукцыйнай і лекавай магіі. Культавае ўшанаванне камянёў узнікла, на думку даследчыкаў, яшчэ ў балцкі перыяд этнічнай гісторыі Беларусі, а на працягу Сярэдневечча становіцца неад’емным элементам традыцыйнай духоўнай культуры беларусаў. Як і ў выпадку з святымі крыніцамі, усе намаганні хрысціянскай царквы выкараніць культ камяня былі марнымі. І нават у сярэдзіне ХІХ ст. А. Кіркор адзначаў, што любы значны валун нязвыклай формы ўшаноўва-

ецца беларускімі сялянамі і мае легенду пра сваё паходжанне. На тэрыторыі Беларусі ўлічана больш за 300 культавых камянёў. Гэта абярэгі, гойбіты (дапамагаюць ад розных хвароб), следавікі (паглыбленне ў выглядзе слядоў, што нібыта пакінуў Бог, святыя ці Чорт), дажджавая вада з якіх лічыцца цудадзейнай), цудадзейныя, акамянелыя істоты і інш. Значная частка культавых валуноў звязваецца з язычніцкімі боствамі – Дажбогаў камень (в. Крамянец Лагойскага раёна), Волас (в. Крыжоўка Мінскага раёна), Пярун (в. Папялы Глыбоцкага раёна). Уяўленне пра характар і маштабнасць ушанавання камянёў на Беларусі дае апісанне А. Багдановіча (1895), прысвечанае славутым культавым камяням Дзям’ян і Мар’я (в. Пярэжыр Ігуменскі павет): “Гадоў дваццаць таму праславіўся цудадзейнай сілаю камень Мар’я: хадзілі чуткі пра вылечванне паралітыкаў, кульгавых, глухіх і інш. Да яго ішлі на пакланне не толькі жыхары найблі-жэйшай мясцовасці, але нават здалёку, з губерняў Магілёўскай, Віцебскай, Пскоўскай, Віленскай і інш. Гэтым камяням прыносяць ахвяраванні: палатно, лён, воўну, парсючкоў, цялят, авечак, грошы. Часам ахвяраванняў было так шмат, што іх вазілі вазамі”. На вялікі жаль, значная частка культавых камянёў Беларусі была знішчана ў гады Савецкай улады альбо перавезена ў музейныя экспазіцыі (напрыклад, музей камянёў у Мінску), што прыкметна разбурыла ўнікальную сістэму беларускай сакральнай геаграфіі, якая складвалася на працягу многіх стагоддзяў і адлюстроўвала вопыт гарманічнага ўзаемадзеяння чалавека і прыроды.

Дрэва, у традыцыйным светапоглядзе беларусаў, з’яўляецца адным з асноўных элементаў міфалагічнай карціны свету і мадэліруе вертыкальную мадэль Космасу, дзе крона – нябесная, боская сфера, камель – свет людзей, а карэнні – хтанічная сфера, свет памерлых. Невыпадкова, што ў беларускім фальклоры, дрэва выступае ў якасці ўніверсальнага медыятара, пасродкам якога чалавек (бог, святы, дэман, душа памерлага, навароджаны і г.д.) трапляе ў свет людзей і пакідае яго, выпраўляючы на неба, “той” свет ці ў

“краіну памёрлых”. Паводле павер’яў беларусаў, дрэвы мелі душу, маглі хадзіць і размаўляць (асабліва ў Купальскую ноч). Вылучаліся на Беларусі і асобныя культавыя дрэвы, здольныя, як лічылі, пазбаўляць ад хвароб (ліпа каля в. Капланцы Бярэзінскага раёна, дуб блізу в. Царкавішча Ушацкага раёна). Да ХХ ст. захавалася абрадавае кармленне паклонных дрэў (“Французская сасна” ля в. Узрэчча Глыбоцкага раё-

на, сасна ў в. Старыца на Случчыне, у г. Лідзе, ля г.п. Радашковічы і інш.), да якіх насілі хлеб-соль, загорнутыя ў палатно, лён, грошы. Вельмі часта дрэвы ўваходзілі (разам з святымі крыніцамі і камяня-

мі) у склад аднаго культавага комплексу. Так, напрыклад, язычніцкае капішча, якое складалася з “Дуба-волата”, святой крыніцы і Дзед-каменя, функцыянавала ў Мінску аж да 1904 г. У традыцыйнай карціне свету беларусаў значнае месца займалі міфалагічныя песанажы, якія з’яўляліся антрапаморфнымі персаніфікацыямі прыродных ці культурных локусаў, з’яў і аб’ектаў, выступалі іх анімістычнымі ўвасабленнямі. Пад уплывам хрысціянства вобразы і функцыі вышэйшых язычніцкіх бостваў былі ў значнай ступені “асіміляваныя” персанажамі хрысціянскай міфалогіі. Так, напрыклад, якасцямі і ўласцівасцямі бога грымотніка Пяруна стаў надзяляцца старазапаветны прарок Ілля, функцыі бога-апекуна жывёлы перанялі святыя Аўлас і Мікола, Ярылу, бога актыўнага мужчынскага пачатку і плоднасці, замясціў святы Юр’я. Аднак ніжэйшы ярус міфалагічных персанажаў вельмі добра захаваўся ва ўяўленнях беларусаў. Яшчэ ў ХІХ – пачатку ХХ ст. этнографы зафіксавалі на беларускай этнічнай тэрыторыі веру ў існаванне вялікай колькасці (каля 100) міфічных істот, якія можна падзяліць на тры асноўныя катэгорыі: духі –увасабленні прыродных аб’ектаў і з’яў (Азярніцы, Русалкі, Вадзянік, Балотнік, Лесавік, Палявік, Жыжаль, Зюзя і інш.); духі – апекуны элементаў культурнага ландшафту (Хатнік, Хлеўнік, Гуменнік, Еўнік, Лазнік, Жыцень, Раёк, Хут) і духі – увасабленні хвароб (Кадук, Ліхаманка, Мара, Начніцы, Падвей, Стрыга, Халера, Чума і інш.). Стаўленне беларусаў да звышнатуральных істот не з’яўляецца катэгарычна адмоўным, а вызначалася, хутчэй, жаданнем усталяваць пэўны парытэтны баланс ва ўзаемаадносінах з імі, каб, у сваю чаргу, дасягнуць аптымальнага поспеху ў пэўнай сферы гаспадаркі ці жыццяздольнасці. Кааб праілюстраваць гэты тэзіс ахарактаразуем такія цэнтральныя персанажы беларускай міфалогіі, як Хатнік і Лесавік.

Хатнік (Дамавік, Гаспадар, Падпечнік), у беларускай міфалогіі дух хаты, цесна звязаны з уяўленнем аб продках і гаспадарчым дабрабыце той ці іншай сям’і. Часцей за ўсё бачыўся старэнькім дзядком з сівой барадой і сівымі кудлатымі валасамі, апрануты ў насоў ці белую кашулю. Прыкметай прыналежнасці Хатніка да іншасвету з’яўлялася адсутнасць у яго шапкі і абутку. У выпадку “згоды” з гаспадарамі і паважлівага стаўлення да сябе з боку апошніх Хатнік усяляк спрыяе павелічэнню дабарабыту сям’і: даглядае і корміць жывёлу, сушыць збожжа, ад чаго яно “спарнее”, шые, прадзе, мые ў хаце. Пра магчымую небяспеку для сям’і Хатнік папярэджвае гаспадара, завываючы ці грукаючы ў сцены хаты.

Сярод іншых міфалагічных персанажаў Хатнік карыстаўся найбольшым ушанаваннем і павагай, займаючы асобную, прамежкавую пазіцыю паміж прадстаўнікамі “нячыстай сілы” і людзьмі: “Дамавік ад чарцей адстаў, а да людзей не прыстаў”. Паказальна, што Хатнік крыўдзіўся, калі Яго называлі “нячыстым” і сам баяўся чорта. У той жа час да Хатніка спагадліва ставіўся святы Ілля, не палюючы на яго перунамі. Лічылі, што дабро, атрыманае ад Дамавіка, не пойдзе прахам, а ўзаемадачыненні з ім, у адрозненне ад іншых нячысцікаў, мелі даволі “легітымны” характар. Каб залагодзіць Хатніка і заручыцца ягонай падтрымкай, яму прыносілі ахвяры. У Магілёўскай губерні гаспадар адразаў акраец хлеба ад першай булкі, спечанай на поўню, і з соллю заносіў яго ў хлеў, прамаўляючы: “Дамавік, дамавы! Прымі ад мяне хлеб-соль, любі маіх коней і жалуй! І я буду цябе любіць і жалаваць!”. Абавязковым лічылася ўшанаванне Хатніка падчас найбольш значных абрадаў сямейнага цыкла: радзінаў, вяселля і ўсіх памі-

нальных дзён, што падкрэслівае ягоную сувязь з продкамі і ўяўленнямі аб сямейнай долі. Падчас восеньскіх Дзядоў гаспадары, запрашаючы Хатніка прыняць удзел у супольнай рытуальнай трапезе, высцілалі дарогу з клеці да стала белым палатном.

Найбольш дапамагаў Хатнік у тых гаспадарках, дзе жыве моцная, трывалая сям’я, дзе гадуюць жывёлу яго ўлюбёнай масці, падтрымліваецца чысціня і парадак і пільнуюцца дзедаўскіх звычаяў. Крыўду ж і помслівасць Дамавіка выклікаюць сямейныя сваркі, п’янства, брыдкаслоўе, неахайнасць у вядзенні гаспадаркі.

Лесавік (Дабрахожы, Лясны Дзед, Лясун), у беларускай міфалогіі дух - увасабленне лесу як часткі прасторы, патэнцыйна чужой чалавеку. Кожны лясны масіў мае свайго гаспадара – Лесавіка, які апякуецца ўсімі раслінамі, звярамі і птушкамі (ратуе іх ад пажару, паляўнічых і г.д.). Лясун пры неаб-

ходнасці мае здольнасць павялічвацца (у лесе) і памяншацца (у полі) у памерах. Выразна прасочваецца сувязь Лесавіка з левым бокам (левым крысом захінае правае, левая пятка наперад), што падкрэслівае яго апазіцыйнасць да сферы штодзённага жыцця чалавека. Дваістае стаўленне да Лесавіка тлумачыцца як шкодай з яго боку (можа прымусіць блукаць, напалохаць чалавека, пазбавіць паляўнічай здабычы), так і дапамогай. У замовах Лесавік (“правялікі пан”, “справядлівы”, “цар грозны”) фігуруе як выратавальнік ад урокаў, крыксаў, згубы скаціны і нават нячыстай сілы. За паслугу з боку чалавека (выратаванне дзяцей Лясуна) Лесавік можа надаць яму нахарскія здольнасці і спрыяць у лясных промыслах. З мэтай дасягнуць

апошняга яшчэ ў канцы ХІХ ст. Лесавіку прыносілі ахвяры, а паляўнічыя і моцныя знахары маліліся ў лесе. Прасочваецца сувязь Лесавіка з іншымі міфалагічнымі персанажамі. Будучы родным братам Хатніку і Палявіку, Лясун выконвае ролю пастуха ваўкоў у дзень святога Юр’я. Вобраз Лесавіка быў распаўсюджаны па ўсёй тэрыторыі Беларусі, і вера ў яго служыла ўсталяванню своеасаблівай эка-

лагічнай раўнавагі паміж чалавекам і прыродай (лесам). Толькі пад уплывам хрысціянства Лесавік набывае рысы незвычайнага злога і шкоданоснага нячысціка.

Асобнае масца ў міфалагічных уяўленнях беларусаў займаў Чорт (ад праслав. “cъrtъ” – пракляты) – ліхі дух, які шкодзіць толькі чалавеку і супрацьстаіць Богу. Вобраз Чорта меў дахрысціянскае паходжанне, але быў істотна дапоўнены хрысціянскімі ўяўленнямі аб д’ябле. Чорт мае антрапаморфнае аблічча, пакрыты чорнай поўсцю, мае рогі, капыты і хвост, якія імкнецца схаваць пад вопраткай. Можа быць вызначаны паводле этнічнай або сацыяльнай прыкметы: “чорны маскаль”, “немчык”, “паніч”.

Чорт вызначаецца ўсюдыіснасцю (можа з’яўляцца нават у царкве) і здольнасцю да пераўтварэнняў (чорны баран, кот, сабака, чалавек і інш.), што спарадзіла забарону прамаўляць яго імя (карысталіся эўфемізмамі тыпу “ліхі”, “нячысты”). У беларускіх касмаганічных легендах Чорт у пары з Богам фігуруе як адзін са стваральнікаў свету (дастае першую зямлю з-пад вады, стварае балоты, рэптылій, жаб і г.д.), але пазней з прычыны непаслушэнства (падману, суперніцтва) уступае з Богам у канфлікт, які выяўляецца ў паляванні апошняга на Чорта перунамі. Але асноўны занятак Чорта – рабіць усялякую шкоду людзям (п’ян-

ства, сваркі, бойкі) і ўводзіць іх у грэх (самазабойства, здрада, хлусня, крадзеж і г.д.), за які ён забірае душы грэшнікаў у пекла, гаспадаром якога з’яўляецца. Адсюль, з боку людзей існавала тактоўна-перасцярожлівае стаўленне да Чорта: “І Бога любі, і Чорта не гняві”. Імя Чорта як найбольш

пашыранага міфалагічнага персанажа вельмі шырока фігуруе ў розных жанрах беларускага фальклору.

Такім чынам, думка аб тым, што вялікая колькасць міфалагічных істот з’яўляецца адлюстраваннем бездапаможнасці чалавека традыцыйнай культуры перад сіламі прыроды, нібыта незразумелымі яму, – не зусім верная. Наадварот, у адрозненне ад сучаснага, навукова-рацыянальнага мыслення, для міфапаэтычнага не было нічога цьмянага і непасціжнага ў навакольным свеце, бо любая яго праява была патлумачана міфам, а гарманічнае існаванне чалавека ў Сусвеце дасягалася праз паважныя (часам пе-

расцярожлівыя) і партнёрскія адносіны з яго прадстаўнікамі. Усведамляючы сябе неад’емнай часткай прыроды, прадстаўнікі традыцыйнай супольнасці былі не проста яе сузіральнікамі і пасіўнымі кары-

стальнікамі матэрыяльных рэсурсаў, але шчыра верылі ў магчымасць уплыву на навакольную рэчаіснасць пасродкам сімвалічных (магічных) дзеянняў. Практычна кожны вясковец валодаў даволі шырокім спектрам прасцейшых магічных прыёмаў засцерагальнага і прадуцыйнага характару (засцеражэнне гаспадаркі і здароўя ад ведзьмаў, варажба, прыёмы земляробчай магіі, закліканай павысіць ураджайнасць і да т.п.). Аднак, у межах сельскай грамады вылучаліся “прафесіяналы” – чараўнікі, знахары, чые

таемныя магічныя веды выклікалі ў аднавяскоўцаў перасцярожлівае і, адначасова, паважлівае стаўленне.

Чараўнік, паводле народных уяўленняў – чалавек, надзелены звышнатуральнымі здольнасцямі, дзякуючы якім ён можа ўплываць на прыродныя з’явы (выклікаць град, навальніцу), здароўе людзей, жывёл (насылаць хваробы і смерць), ураджайнасць, ператварацца і ператвараць людзей у прадстаўнікоў навакольнага свету. Наяўнасць чараўнікоў на тэрыторыі Беларусі фіксуецца яшчэ ў раннім Сярэдневеччы. Вобраз князя-чараўніка Усяслава Чарадзея, здольнага перакідвацца ў ваўка і прадвызначаць будучае, мае старажытныя індаеўрапейскія вытокі і, верагодна, сведчыць пра пачатковыя жрэцкія функцыі ча-

раўнікоў. З прычыны пашырэння хрысціянства з чараўнікамі пачалі звязвацца пераважна негатыўныя, шкаданосныя якасці, што тлумачылася іх кантактамі з “нячыстай сілай”. Яшчэ ў ХVII ст. у Беларусі (Браслаўскі павет) фіксуецца кланавая арганізацыя чараўнікоў, якая гарантавала “вузка-прафесійную” міжпакаленную перадачу магічных прыёмаў. Адсюль, пашыранае ўяўленне, што, не перадаўшы сваіх ведаў нашчадку, чараўнік памірае асабліва пакутліва. У народным асяродку такія чараўнікі лічыліся найбольш “моцнымі”, “прыроднымі”. Іх дзйнасць была цесна звязаная з астранамічнымі цыкламі (сон-

цаварот, квадры, месяцы і г.д.), а “чары” маглі дзейнічаць на вялікай адлегласці. У адрозненне ад Заходняй Еўропы, дзе асноўным суб’ектам магічных аперацый лічылася жанчына-ведзьма (паводле хрысціянскага вучэння жанчына – увасабленне грахоўнасці і спакусы), самымі моцнымі чараўні-

камі на Беларусі з’яўляліся мужчыны, звычайна звязаныя з пчалярствам, кавальствам, млынарствам, ганчарствам ды іншымі адрознымі ад сельскай гаспадаркі заняткамі, што тлумачыцца іх сувяззю з асноўнымі касмічнымі стыхіямі: агнём, вадой, зямлёй (глінай), паветрам.

Патэнцыйная шкода, якую мог зрабіць чараўнік, выклікала да яго паважна-перасцярожлівае стаўленне. У штодзённым жыцці імкнуліся не сварыцца з чараўніком і не крыўдзіць яго, лічылася абавязковым запрашаць яго на вяселле. У якасці супрацьдзеяння “чарам” выкарыстоўвалі замовы, магічна-засцерагальныя сродкі (“перуновы стрэлы”, “грамнічныя свечкі”, “чацвярговую соль” ды інш.) або звярталіся да знахара.

Знахар, паводле народных уяўленняў, чалавек надзел

Что делает отдел по эксплуатации и сопровождению ИС? Отвечает за сохранность данных (расписания копирования, копирование и пр.)...

ЧТО ПРОИСХОДИТ, КОГДА МЫ ССОРИМСЯ Не понимая различий, существующих между мужчинами и женщинами, очень легко довести дело до ссоры...

Конфликты в семейной жизни. Как это изменить? Редкий брак и взаимоотношения существуют без конфликтов и напряженности. Через это проходят все...

ЧТО ПРОИСХОДИТ ВО ВЗРОСЛОЙ ЖИЗНИ? Если вы все еще «неправильно» связаны с матерью, вы избегаете отделения и независимого взрослого существования...

Не нашли то, что искали? Воспользуйтесь поиском гугл на сайте: